بت وارگی لایک و فالو

سایبرپژوه فضای مجازی بسیاری از نظریات جامعه‌شناسی را در خود باز تولید کرده است. مفاهیم زندگی اجتماعی در فضای مجازی رنگ و بوی دیگری به خود می‌گیرند اما ریشه‌های مشترک خود با دنیای حقیقی را حفظ می‌کنند.

انسان همواره به دنبال گسترش زندگی خود است. فضای مجازی محصول همین توسعه طلبی انسان است. انسان به دنبال آن است تا بیش‌تر زندگی کند و شبکه‌های اجتماعی را پدید آورده است تا بر زندگی خود بیفزاید.

همچنین انسان در زندگی خود دست به “تولید” می‌زند و محصولات و کالاهایی را از خود بروز می‌دهد. این تولیدات قرار است تا در خدمت زندگی انسان باشند. اما همیشه به این صورت نیست و تولیدات انسانی گاهی از حوزه زندگی او فرا‌تر رفته و حتی انسان را به خدمت خود در می‌آورند. بهترین مثال برای این موضوع “بت” است. بت را انسان به دست خود تولید می‌کند اما سپس به خدمت آن در می‌آید و آن را مورد پرستش قرار می‌دهد. این ویژگی محدود به بت نیست و بسیاری دیگر از تولیدات انسان نیز به همین وضع در می‌آیند. این وضعیت را بت وارگی می‌نامیم؛ یعنی حالتی که محصول انسانی که قرار است به انسان خدمت کند، بر او استعلا یافته و انسان را به خدمت می‌گیرد.

انسان در فضای مجازی نیز تولید می‌کند. کالا‌ها و محصولاتی پدید می‌آورد که متناسب با قوانین و مختصات دنیای مجازی به او خدمت کند. اما این کالا‌ها نیز بعضا سرنوشتی همانند بت دارند و حالت بت وارگی پیدا می‌کنند.

بت وارگی چیست؟

بت چیزی است که به دست انسان ساخته می‌شود اما سپس انسان را به خدمت خود در آورده و به معبود او تبدیل می‌شود.

مفهوم “بت وارگی” را مارکس از همین ویژگی بت الهام گرفته است. مارکس بت وارگی را نخستین بار برای کالا در جامعه سرمایه داری مطرح می‌کند. کالا محصور کار انسان به عنوان نیروی کار است. اما در جامعه سرمایه داری، همین محصول از نیروی کار جدا می‌شود و در قلمرویی جدا از تولید و مصرف انسان قرار می‌گیرد. بدین ترتیب کالا واقعیتی جدا از انسان پیدا می­کند. کالا ارزش مبادله‌ای پیدا می‌کند که کاملا جدا از وجود انسان است. سپس همین کالا بر زندگی انسان که سازنده آن است تأثیر می‌گذارد و او را به دنبال خود می‌کشاند. این چنین است که کالا ماهیتی همچون بت پیدا می­کند. فرآیند جدایی کالا از انسان را مارکس از خود بیگانگی می‌نامد. از نظر مارکس، از خود بیگانگی حاصل فرهنگ سرمایه داری است و با جامعه سوسیالیستی قابل علاج است. [۱]

مسئله بت وارگی و از خود بیگانگی را در آثار جرج زیمل، یکی از برجسته‌ترین جامعه شناسان کلاسیک، نیز می‌توان با عبارات دیگری مشاهده کرد. زیمل بحثی را مطرح می‌کند تحت عنوان “زندگی بیشتر و بیشتر از زندگی”. از نظر زیمل “از خود بیگانگی” و جداییِ محصول از انسان ناشی از ذات انسان است نه یک عامل خارجی. او توضیح می‌دهد که انسان‌ها به دلیل برخورداری از آگاهی و خلاقیت، توانایی این را دارند که چیز‌هایی تولید کنند و زندگی خود را توسعه دهند. به عبارت دیگر، انسان برای آن که بیش‌تر زندگی کند دست به تولید می‌زند. این مفهوم را وی تحت عنوان “فراروندگی زندگی انسانی” مطرح می‌کند. [۲] بدین ترتیب انسان برای زندگی بیشتر دست به تولید محصول می‌زند اما همین محصولات سپس از انسان جدا شده و واقعیتی مستقل از او پیدا می‌کنند. محصول، بدین ترتیب به عنصری متضاد با زندگی بیشتر تبدیل می‌شود که زیمل آن را”بیشتر از زندگی” معرفی می‌کند. بنا بر این زندگی انسانی در گرو همین تضاد بین زندگی بیشتر و بیشتر از زندگی قرار می‌گیرد. محصولی که انسان خود تولید کرده است، دچار بت وارگی می‌شود و ساختارهای زندگی انسان را دستخوش تغییر می‌گرداند. [۳]

به کوتاه سخن، بت وارگی مفهومی است که اشاره به جدایی محصول تولیدی انسان از وجود انسان و تبدیل شدن آن به واقعیت مستقل و اثر گذار در زندگی وی دارد.

زندگی بیشتر در نگاه زیمل

طبق نظریه زیمل، انسان ذاتا دوست دارد تا بیش‌تر زندگی کند. هم به دنبال افزایش طول زندگی خود است و هم به دنبال افزایش مساحت زندگی. طول زندگی تعداد سال‌هایی است که انسان زیست می‌کند و مساحت زندگی گستره‌ای است که او زندگی‌اش را در آن بسط و توسعه داده است. انسان هر کاری که بتواند می‌کند تا زندگی خود را به حوزه‌های مختلف گسترش دهد. این ویژگی را زیمل “فراروندگی” معرفی می‌کند. بنابراین هرچه که انسان در زندگی تولید می‌کند برای زندگی بیش‌تر است.

با توجه به همین ویژگی “فراروندگی” زندگی، انسان‌ها برای “زندگی بیش‌تر” فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را شکل داده‌اند. زندگی اجتماعی در فضای مجازی بسط پیدا کرده و توسعه می‌یابد.

فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فضای تولیدی جدیدی را پیش روی انسان گسترانیده است. مفهوم کالا در فضای مجازی به شکل‌های دیگری بازتولید شده است. انسان در فضای مجازی کالای فیزیکی تولید نمی‌کند اما کالاهای مجازی نیز همان صفات و ویژگی‌هایی که مارکس برای کالا برشمرده است را به خود می‌گیرند.

بت وارگی لایک و فالو

شبکه اجتماعی مفاهیم جدیدی را به زندگی اجتماعی افزوده است که در راستای “زندگی بیش‌تر” قرار دارند. انسان‌ها در شبکه‌های اجتماعی برای ابراز پسندیدن خود نسبت به تولیدات مجازی دیگران، چیزهایی تحت عنوان “لایک” تولید می‌کنند. از این منظر می‌توان لایک را یک کالای مجازی در نظر گرفت. همچنین برای ابراز محبت خود به یک تولید کننده مجازی، محصول و مفهوم “فالو” یا دنبال کردن را تولید می‌کنند. بدین ترتیب فالوئر و لایک به سرمایه‌های یک تولید کننده در شبکه اجتماعی تبدیل می‌شوند.

اما این کالاهای مجازی که توسط انسان تولید شده‌اند از وجود او فراتر می‌روند و به “بیش‌تر از زندگی” بدل می‌گردند. لایک‌ها گویی واقعیتی دارند و کاملا مستقل از لایک کننده موجود‌اند. همچنین فالوها و فالوئر‌ها واقعی به نظر می‌رسند. حتی کار به جایی می‌رسد که این لایک و فالو‌ها ارزش انسان‌ها را در شبکه اجتماعی تعیین می‌کنند و انسان هر تلاشی می‌کند تا این کالا‌ها را به دست بیاورد. بدین ترتیب لایک و فالو از وجود انسان بیگانه شده و خاصیت بت وارگی می‌یابند. لایک به مثابه یک ارزش واقعی تلقی می‌شود و فالو اعتبار و آبرویی به افراد می‌دهد.

زین پس به جای آن که این لایک‌ها در خدمت انسان‌ها باشند، انسان‌ها در خدمت لایک‌ها قرار می‌گیرند و برای به دست آوردن آن‌ها تلاش می‌کنند. این همان بت وارگی است که نسبت به لایک و فالو ایجاد شده است و حول محور این مفاهیم ساختارها و نظام‌های اجتماعی شکل می‌گیرد. در واقع انسان‌ها در شبکه اجتماعی به نوعی ستایشگر لایک‌ها هستند و فالو‌ها را پرستش می‌کنند.

کلام پایانی بت وارگی

انسان در جستجوی “زندگی بیش‌تر” است و در این راه چیزهایی را تولید می‌کند که زندگی او را توسعه دهند. این چیزها به زودی از زندگی انسان خارج شده و به “بیش‌تر از زندگی” تبدیل می‌شوند. گویی تولیدات انسان ماهیتی مستقل از وجود او دارند و در دنیای دیگری موجود اند. شبکه اجتماعی یکی از تولیدات انسانی است که برای زندگی بیش‌تر به وجود آمده است. همچنین در دل این شبکه‌ها انسان مفاهیمی را تولید کرده است تا زندگی خود را در این عرصه نیز گسترش دهد. لایک و فالو تولیدات مجازی انسان در شبکه اجتماعی‌اند. اما این مفاهیم از حیطه زندگی انسان بیرون رفته و “بیش‌تر از زندگی” شده‌اند. در واقع در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیز، نوعی از خود بیگانگی بین انسان و تولیدات انسانی به وجود آمده است. چیزهایی که انسان ساخته است تا به خدمت او در آیند، انسان را اسیر خود ساخته­اند. لایک و فالو بر زندگی انسان اثر گذاشته و کنش او را جهت می‌دهند و انسان به خدمت آن‌ها در می‌آید. این وضعیت را به تأسی از مارکس، بت وارگی لایک و فالو می‌نامیم.