پس از پیوستن چین به سازمان تجارت جهانی در سال ۲۰۰۱، اقتصاد آمریکا و چین در هم تنیده شدند. چین کارگاه ارزان قیمتی برای محصولات آمریکایی بود، از کامپیوتر گرفته تا اسباب بازی. دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، درخواست‌هایی را برای جداسازی تجاری ایالات متحده و چین پیشنهاد کرد. هدف آن‌ها کاهش اتکای ایالات متحده به محصولات چینی در زنجیره‌های تامین خود بود که منجر به شکل‌گیری جنگ تجاری بین این دو کشور شد. پس از اینکه واشنگتن شروع به مسدود کردن دسترسی چین به فناوری‌های اصلی تحت کنترل ایالات متحده مانند نیمه‌هادی‌ها کرد، پکن تلاش برای بومی‌سازی زنجیره تأمین خود را دو چندان نمود. همین امر منجر به ایجاد نبرد فناوری بین چین و آمریکا شد.
یک اندیشکده معتبر مستقر در پکن در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۲، ارزیابی شدیداً سختگیرانه‌ای از نبرد فناوری در حال انجام چین با آمریکا در وب سایت خود منتشر کرد. این مقاله که توسط مؤسسه مطالعات بین‌المللی و استراتژیک دانشگاه پکن (iiss[۱]) منتشر شده است، نشان می‌دهد که چین احتمالاً بازنده اصلی این جداسازی فنی و اقتصادی است. در این مقاله آمده است که چین در تعدادی از زمینه‌های مهم مانند نیمه هادی‌ها، سیستم عامل‌ها و هوافضا از آمریکا بسیار عقب است که همین امر به نگرانی مهمی برای دولتمردان چینی تبدیل شده است.
طی چهار سال گذشته چین به سمت مرحله جدیدی از توسعه حرکت کرده است. این کشور از یک اقتصاد تولید محور با فناوری پایین و متوسط به سمت دستیابی به فناوری‌های پیشرفته و همچنین استقلال فنی و تکنولوژیکی از غرب و ژاپن حرکت کرده است. در همین راستا، از سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۲ چین هزینه‌های R&D خود را که سهمی معادل ۱.۷% از GDP بود به ۲.۵% افزایش داد.
برنامه پنج ساله توسعه تولید هوشمند چین
جایگاه این کشور در زنجیره تامین بین‌المللی به واسطه وابستگی فنی و تکنولوژیکی چین به غرب و سایر کشورهای خارجی در معرض تهدید است. در همین راستا وزارت صنعت و فناوری اطلاعات چین[۲]، در اواخر سال ۲۰۲۱، چهاردهمین برنامه پنج ساله توسعه تولید هوشمند چین (۲۰۲۱-۲۰۲۵) را منتشر کرد. این طرح خواستار ایجاد یک سیستم تولید هوشمند کاملا بومی، کارآمد، دانش بنیان و ایمن همراه با پایین‌ترین سطح انتشار کربن است. در واقع چین به دنبال ایجاد تحول دیجیتال و انقلاب هوشمند در بخش تولید است.
هدف چین از اجرای این طرح فراهم نمودن شرایط برای شکل‌گیری و رشد شرکت‌هایی است که قابلیت ورود به بازارهای ملی و بین‌المللی را دارا هستند. چین تحقق این اهداف را با کاهش اتکای خود به واردات فناوری خارجی و سرمایه‌گذاری عظیم در زمینه نوآوری پیگیری می‌نماید. از نظر مقامات چینی، این طرح فرصتی برای ادغام کامل در زنجیره تولید جهانی و همکاری موثرتر با اقتصادهای صنعتی است. سایر سیاست‌گذارارن و فعالان این حوزه نیز موافقت خود را با اجرای این طرح اعلام کرده‌اند. در همین راستا، نی گوانگنان[۳]، استاد دانشگاه در آکادمی مهندسی چین[۴]، معتقد است که تشدید تلاش‌ها برای سرعت بخشیدن به توسعه اینترنت صنعتی، کارایی تولید را تا حد زیادی بهبود می‌بخشد و در بلند مدت، رقابت‌پذیری تولید چین در صحنه جهانی را افزایش خواهد داد.
این طرح بر روی ۱۰ صنعت کلیدی متمرکز است، که نه تنها سودآور هستند بلکه بازده اجتماعی و زیست محیطی بسیار زیادی در آینده ایجاد خواهند کرد. این ۱۰ صنعت عبارت هستند از: تراشه‌ها، نیمه هادی‌ها و تجیهزات الکترونیکی پیشرفته؛ رباتیک؛ هوافضا؛ کشتیرانی با فناوری پیشرفته؛ حمل و نقل ریلی مدرن؛ صرفه جویی در انرژی؛ طراحی و تولید تجهیزات کم مصرف انرژی؛ نهاده‌های جدید؛ دارو و تجهیزات پزشکی و دستگاه‌ها و تجهیزات کشاورزی.
علاوه بر این، رهبری چین ضرب الاجل بلندپروازانه‌ای را برای تبدیل شدن این کشور به ابرقدرت جهانی در زمینه نوآوری علمی و فناوری، تا صدمین سالگرد جمهوری خلق چین در سال ۲۰۴۹ تعیین کرده است. دیجیتالی کردن تولیدات صنعتی محور اصلی جاه طلبی آن‌ها است. پلتفرم‌های دیجیتال در بخش تولید برای ارتقاء صنعت، بهبود بهره‌وری، بهینه‌سازی تخصیص منابع و افزایش اشتغال نقش حیاتی دارند. از سال ۲۰۱۷ تاکنون، دولت همواره سعی دارد که حوزه تولید را به یک اقتصاد مبتنی بر پلتفرم دیجیتال تبدیل نماید و از جریان انقلاب صنعتی چهارم عقب نماند. شی شائوفنگ[۵]، مدیر بخش توسعه فناوری اطلاعات در وزارت صنعت و فناوری اطلاعات چین، گفت که تا سال ۲۰۲۵، این کشور قصد دارد ضریب نفوذ پلتفرم‌های اینترنتی صنعتی را به ۴۵ درصد افزایش دهد.
مطابق داده‌های منتشر شده توسط شرکت بین‌المللی داده‌ها[۶]، در سال ۲۰۱۷، ۲۸ درصد مخارج جهانی صورت گرفته در زمینه اینترنت اشیاء و ۲۹ درصد از کل سرمایه‌گذاری صورت گرفته در زمینه رباتیک به چین اختصاص دارد. شرکت تحقیقاتی و مشاوره گارتنر[۷] تخمین زده است که هزینه‌های مربوط به فناوری‌های IT در سال ۲۰۱۸ به ۲.۶ تریلیون یوان (۳۷۳ میلیارد دلار) رسیده است. نرم‌افزار و سیستم‌های پایگاه داده ۲۵۰ میلیارد یوان (۳۶ میلیارد دلار) از این مقدار را به خود اختصاص داده‌اند. فشار سیاست دولت باعث می‌شود شرکت‌های بیشتری در اینترنت اشیا سرمایه‌گذاری کنند. همچنین، مطابق پیش‌بینی‌های صورت گرفته در این گزارش، تا سال ۲۰۲۵، یک سوم از اتصالات اینترنت اشیاء صنعتی جهان متعلق به چین خواهد بود.
اقدامات چین در راستای اجرای طرح تولید هوشمند
دولت چین استراتژی‌های مختلفی را برای کمک به شرکت‌های محلی در دستیابی به فناوری‌های پیشرفته و ورود به بازار جهانی به کار گرفته است. برای مثال:
- افزایش تعرفه قطعات وارداتی
- ارائه تخفیف‌های مالیاتی قابل توجه به تولیدکنندگان و صاحبان کسب و کارهای دانش بنیان داخلی
- حمایت از کسب و کارهای کوچک و متوسط
- اعطای یارانه به تولیدکنندگان و خریداران محصولات داخلی
- ارائه وام‌های کم بهره
- ارائه زمین رایگان برای ساخت کارخانه تولید محصولات دیجیتال
- حمایت از حقوق مالکیت معنوی و مالکیت داده
- افزایش مشارکت بخش خصوصی
واکنش ایالات متحده و سایر رقبا به این طرح
ترس از گسترش و تسلط چین در صنایع مهم استراتژیک منجر به تنش بین پکن و دولت‌های غربی شده است. ایالات متحده با سابقه درخشان خود در زمینه تحقیق و توسعه و نوآوری، برای چندین دهه رهبر جهانی فناوری بوده است، اما این موقعیت اکنون توسط چین به چالش کشیده شده است، کشوری که ده‌ها میلیارد دلار بودجه دولتی را در راه تلاش برای رسیدن به ایالات متحده هزینه کرده است.
برخی از سیاست‌گذاران ایالات متحده و ژاپن نگران این هستند که اگر استانداردها و تجهیزات شبکه چینی بر بازار تسلط داشته باشند، اطمینان از ایمن بودن زیرساخت‌های حیاتی در برابر تهدیدات سایبری بسیار دشوار خواهد بود. هرگونه شکست کوتاه مدت در رقابت فناوری با چین می‌تواند پیامدهای بالقوه ویرانگری در بلند مدت برای امنیت ملی آن‌ها داشته باشد. واشنگتن به‌ویژه نگران مزایای آشکاری است که در جستجوی انرژی‌های جدید و نوآوری در تجهیزات هوافضا به دست می‌آید. برای واشنگتن و توکیو، ظهور چین به عنوان یک مبتکر فناوری پیشرفته، چالش‌های اقتصادی و امنیتی قابل توجهی را به همراه دارد.
مقامات چینی ادعا کرده‌اند که دلیل خصومت اقتصادهای پیشرفته نظیر ایالات متحده و ژاپن با این نوآوری و پیشرفت تکنولوژیکی این واقعیت است که اجرای این طرح چین را از یک تولیدکننده ارزان قیمت به یک رقیب مستقیم با ارزش افزوده تبدیل می‌کند. آن‌ها بر این باور هستند که حتی اگر اهداف کلیدی این طرح محقق نشود، این ابتکار حکمرانی کلی اقتصادی چین را بهبود می‌بخشد و بخش‌های مالی، آموزشی، مراقبت‌های بهداشتی و تولیدی آن را تقویت می‌کند.
انتقادهای وارد بر طرح تولید هوشمند چین
با وجود اینکه بسیاری از سیاست‌گذاران چینی از طرح تولید هوشمند حمایت کرده‌اند، این طرح منتقدان زیادی نیز دارد. بعضی از آن‌ها بر این باور هستند که چین فاقد قابلیت‌های کلیدی برای توسعه پلتفرم‌های بین‌المللی با فناوری پیشرفته است. وابستگی ساختاری چین به اجزای کلیدی خارجی مانند نرم‌افزارهای صنعتی یک نقص اساسی است که فرصت‌های بینظیری همچون گسترش سهم بازار بین‌الملل را برای شرکت‌های خارجی فراهم می‌آورد.
برخی دیگر از منتقدان بر سطح پایین آموزش نیروی کار چینی مانع بزرگی بر سر راه بهبود علم و فناوری صنعتی چین تاکید داشتند. تنها ۱.۴ درصد از کل جمعیت چین تحصیلات عالی دارند یا دانشجو هستند. که این رقم برای ژاپن ، ۱۴.۳ درصد است. صنعت چین از کمبود تکنسین‌های آموزش دیده و متخصص رنج می‌برد.
مشکل دیگری که منتقدان به آن اشاره داشتند این است که شرکت‌های چینی اغلب بر سود سهل الحصول فناوری‌های وارداتی تمرکز می‌کنند و توجه کمی به تسلط بر فناوری جدید و بومی‌سازی آن دارند. این موضوع به شدت توانایی چین در جذب فناوری‌های جدید را کاهش می‌دهد. این موضوع احتمالا با وضع قوانینی برای محدودسازی واردات و استفاده از تکنولوژی‌های غیربومی تا حدی قابل حل است.
از نظر جمعی از منتقدان، اکثر شرکت‌های چینی آمادگی لازم برای ایجاد این تحول عمیق و ناگهانی در زمینه فناوری و تکنولوژی را ندارند. به این معنی که تنها تعداد معدودی از شرکت‌ها قادر خواهند بود به اهداف دولت دست یابند. این شرکت‌ها تا کنون با رقابت محدود در چین روبرو بودند و ظرفیت لازم برای ورود به عرصه رقابت بین‌المللی را ندارند. لذا احتمال مدیریت ضعیف ریسک و سرمایه‌گذاری‌های شکست خورده افزایش می‌یابد.
جمع‌بندی
طرح توسعه تولید هوشمند چین بخش جدایی‌ناپذیر توسعه اقتصادی آینده چین تا سال ۲۰۲۵ و پس از آن است. مشوق‌های مالی و جریمه‌های نظارتی، شرکت‌های خصوصی و دولتی چین را تشویق به افزایش بهره‌وری و تولید محصولات استراتژیک می‌نماید. اگر این ابتکار موفقیت آمیز باشد، دولت چین بستر جدیدی را برای برای نوآوری، رقابت و گسترش محصولات خود در سطح جهانی ایجاد خواهد کرد. حتی اگر اهداف کلیدی این طرح محقق نشوند، این ابتکار حکمرانی اقتصادی چین را بهبود می‌بخشد و بخش‌های مالی، آموزشی، مراقبت‌های بهداشتی و تولیدی آن را تقویت می‌کند.
این طرح بر روی ۱۰ صنعت کلیدی متمرکز است، که نه تنها سودآور هستند بلکه بازده اجتماعی و زیست محیطی بسیار زیادی در آینده ایجاد خواهند کرد. این ۱۰ صنعت عبارت هستند از: تراشه‌ها، نیمه هادی‌ها و تجیهزات الکترونیکی پیشرفته؛ رباتیک؛ هوافضا؛ کشتیرانی با فناوری پیشرفته؛ حمل و نقل ریلی مدرن؛ صرفه جویی در انرژی؛ طراحی و تولید تجهیزات کم مصرف انرژی؛ نهاده‌های جدید؛ دارو و تجهیزات پزشکی و دستگاه‌ها و تجهیزات کشاورزی.
[۱] Institute of International and Strategic Studies
[۲] Ministry of Industry and Information Technology
[۳] Ni Guangnan
[۴] Chinese Academy of Engineering
[۵] Xie Shaofeng
[۶] International Data Corporation
[۷] Gartner
