میمپولیتیک به ما یادآوری میکند که قدرت، امروز در سبکترین قالبها سنگینترین اثر را میگذارد. در میدان سیاست سایبری، پیروزی گاهی نه با استراتژیهای بزرگ، بلکه با یک تصویر کوچک، یک جمله کوتاه و یک خنده جمعی رقم میخورد. شما ممکن است یک متن ۵۰۰ کلمهای درباره یک سیاستمدار را نخوانید، اما اگر یک تصویر بامزه از او ببینید، همانجا یک حس مشخص – تمسخر، همدلی، خشمی یا حتی اعتماد – در ذهن شما کاشته میشود. این قدرت میمهاست.
بهقلم:کیوان بهمنی
در سالهای اخیر، سیاستورزی در فضای دیجیتال از یک فعالیت فرعی و کماهمیت، به میدان اصلی رقابت قدرت تبدیل شده است. شبکههای اجتماعی نهتنها محل گفتوگو یا سرگرمی نیستند، بلکه ابزار شکلدهی به افکار عمومی، بسیج سیاسی، جهتدهی به روایتها و حتی جنگ اطلاعاتی شدهاند. در این میان، یکی از پدیدههای مهم و گاه دستکمگرفتهشده، میمپولیتیک یا «سیاست با میمها» است؛ مفهومی که نشان میدهد چگونه تصاویر ساده، طنزهای اینترنتی و شوخیهای جمعی، میتوانند رفتار سیاسی را تغییر دهند و بر نتایج واقعی تأثیر بگذارند.
میمپولیتیک چیست؟
میمپولیتیک ترکیبی از «میم» (Meme) و «پولیتیکس» (Politics) است و اشاره دارد به استفاده از میمها برای اهداف سیاسی. میمها در سادهترین تعریف، «واحدهای فرهنگی قابلتکثیر» هستند. عکسهای طنزآمیز، ویدئوهای کوتاهِ بازتولیدشونده، کپشنهای تکرارپذیر و حتی نمادهای اینترنتی، همگی میتوانند شکلهایی از میم باشند. وقتی همین ساختار طنزآلود و سرگرمکننده در خدمت یک پیام سیاسی قرار گیرد، ما با پدیدهای روبهرو هستیم که میتوان آن را سلاح سبکِ سنگیناثر در سیاست سایبری نامید.
برخلاف تحلیلهای رسمی یا گزارشهای خبری که نیاز به زمان، سواد رسانهای و توجه بالا دارند، میمها سریع، کوتاه، آسان و جذاباند. مهمتر از همه اینکه مخاطب را واکنشمحور میکنند. شما ممکن است یک متن ۵۰۰ کلمهای درباره یک سیاستمدار را نخوانید، اما اگر یک تصویر بامزه از او ببینید، همانجا یک حس مشخص – تمسخر، همدلی، خشمی یا حتی اعتماد – در ذهن شما کاشته میشود. این قدرت میمهاست.
چرا میمها در سیاست مؤثرند؟
در سیاست سایبری، سرعت و تکرار دو نیروی اصلیاند. میمها دقیقاً از همین دو نقطه تغذیه میکنند. تولیدشان هزینه ندارد، انتشارشان آسان است و بهسرعت از یک گوشه اینترنت به گوشه دیگر میرسند. یک میم میتواند همان روز در تلگرام، فردا در اینستاگرام، پسفردا در توییتر و هفته بعد در واتساپ خانوادهها دیده شود. این مهاجرت سریع باعث میشود میمها عملاً تحلیل سیاسیِ غیررسمی اما تأثیرگذار باشند.
در کنار این، میمها یک مهارت کلیدی دارند: چارچوبسازی (Framing). یعنی با یک تصویر، یک چهره سیاسی را در قالبی مشخص قرار میدهند: قهرمان، دلقک، رنجکشیده، بیسواد، قربانی، ضدملت، یا حتی یک نجاتدهنده. رسانهها سالها تلاش میکردند تا با گزارشهای مفصل چنین چارچوبهایی بسازند؛ امروز یک میم ۱۰ ثانیهای همان کار را انجام میدهد.
میمپولیتیک در میدان واقعی
بررسی تجربه جهانی نشان میدهد که میمپولیتیک، یک پدیده گذرا یا محدود به نسل جوان نیست؛ بلکه بخشی از سیاست مدرن است. در انتخابات آمریکا، میمهای مربوط به «پپِ قورباغه» در سال ۲۰۱۶ به ابزاری واقعی برای کمپینهای راست افراطی تبدیل شد و تحلیلگران سیاسی مجبور شدند آن را جدی بگیرند. در جنبش هونگکنگ، معترضان برای هماهنگی و انگیزهبخشی و حتی برای تمسخر دولت از میمها استفاده میکردند. در جنگ روسیه و اوکراین نیز میمها بخشی از نبرد روانی میان دو طرف شدهاند؛ هر دو گروه میدانند که روایتهایی که از طریق طنز منتقل میشود، در ذهن مردم ماندگارتر از هزار گزارش خبری است. در واقع، میمها به بخشی از جنگ نرم و گاهی «جنگ شناختی» تبدیل شدهاند؛ جنگی که در آن مغز انسان نه با سلاح گرم، بلکه با تصویر و شوخی خطدهی میشود.
چه کسانی از میمپولیتیک استفاده میکنند؟
تقریباً همه. این بخشی از جذابیت و در عین حال خطر میمپولیتیک است.
حکومتها و نهادهای رسمی: برای ساخت وجهه یا تخریب رقیب.
احزاب و گروههای سیاسی: برای انتخاباتی کردن فضا و اثرگذاری بر undecidedها.
جنبشهای مردمی: برای ایجاد حس جمعی و انگیزه.
کاربران عادی: که گاهی ناخواسته بخشی از عملیات رسانهای میشوند.
ارتشهای سایبری: که بهصورت سازمانیافته روایتهایی طنزآمیز، تمسخرآلود یا دستکاریشده تولید میکنند.
این گستردگی باعث میشود مرز بین «شوخی» و «عملیات سیاسی» مهآلود شود. گاهی یک میم بهظاهر ساده، بخشی از شبکه پیچیدهای از تولید محتواست.
نقطه قوت و ضعف میمپولیتیک
نقطه قوتش این است که سیاست را قابلدسترس، قابلفهم و کمهزینه میکند. مخاطب را از پیچیدگی بیرون میآورد و به او حس مشارکت میدهد. قدرتِ طنز، دیوارهای رسمیبودن را میشکند و فضایی برای روایتهای تازه فراهم میکند. اما همین ویژگی نقطه ضعف آن نیز هست. چون میمها تحلیل را سطحی میکنند، تحریف را آسان میکنند و دروغ را قابلباور میسازند. شوخی، گزندگی حقیقت را محو میکند و گاهی امکان انتشار اطلاعات نادرست را افزایش میدهد. کسی که میخندد، کمتر شک میکند. از این منظر، میمپولیتیک فقط ابزار مردم نیست؛ ابزار قدرت نیز هست.
چرا فهم میمپولیتیک برای ما ضروری است؟
در جهانی که اطلاعات از هر سو بر سر مخاطب میریزد، میمها تبدیل به واحدهای کوچکِ جهتدهی ذهن شدهاند. ما با میلیونها واحد کوچکِ طنزآمیز روبهروییم که بهظاهر سرگرمکنندهاند، اما زیر سطحشان شبکهای از معناها، سوگیریها و جهتگیریهای سیاسی جریان دارد. برای تحلیل فضای سایبری، برای درک جنگ روایتها، و برای فهمیدن اینکه قدرت چگونه در عصر دیجیتال بازتولید میشود، مطالعه میمپولیتیک ضروری است. این پدیده نشان میدهد که آینده سیاست لزوماً در پارلمانها و رسانههای رسمی تعیین نمیشود؛ بلکه در کامنتها، استوریها، گروههای خانوادگی، کانالهای طنز و حتی در شوخیهای روزمره شبکههای اجتماعی شکل میگیرد.
