تکنوآر، نئونوآر فانتزی در سینما: عناصر سینمای سایبرپانک (قسمت ۱۲)

سایه‌های سیاه و خط‌های شکننده و نورهای زننده جزو پایه‌ثابت‌های سینمای نوآر هستند. پس از جنگ جهانی دوم و با تاثیر پذیرفتن از اکسپرسیونیسم بود که جنبش نوآر در سینمای آمریکا آغاز به کار کرد. حدودا از دهه پنجاه تا هفت دوران طلایی نوآر بود. پس از این دوره هر فیلم سینمایی که با حال و هوای نوآر ساخته می‌شد، آن را ذیل نئونوآر می‌نامیدند، زیرا دوره اوج نوآر به پایان رسیده بود و تنها سبکی هنری به شمار می‌رفت. یکی از شاخه‌های نئونوآر که با ژانر علمی تخیلی و فانتزی نیز تلفیق شده بود، نئونوآر فانتزی است که در اصطلاح به آن تکنوآر می‌گویند و جز انشعابات و شاخه‌های سینمای سایبرپانک نیز به شمار می‌رود. در قسمت دوازدهم عناصر سینمای سایبرپانک نگاهی به تکنوآر خواهیم داشت و ویژگی‌های آن را برمی‌شماریم.

بدبینی‌های پست‌مدرنیستی از اواخر دهه هفتاد میلادی به سینما راه پیدا کرد و جهان تیره و تار جدیدی را رقم زد. در این آثار از ویژگی‌های هنر نئوآر مثل بریکلاژ، بینامتنیت و… استفاده می‌شد. موضوع اصلی تکنوآر فهم این است که تکنولوژی یک مشکل جهانی به شمار می‌رود و در ارتباط با پیرنگ اصلی فیلم، اجزاء تشکیل‌دهنده و پیام‌های آموزشی اثر ربط وثیق پیدا می‌کند. نمونه شاخص این جریان فیلم سینمایی «بیگانه» اثر ریدلی اسکات بود. بلیدرانر اثر دیگری بود که از تکنوآر نمایندگی می‌کرد. در میان نام‌های مشهوری که در سینمای تکنوآر دیده می‌شوند، فیلم سینمایی «ترمیناتور» نیز حضور دارد. در فیلم‌های تکنوآر مشخصه‌های داستان و فضای فیلم نوآر، مثل کارآگاه‌های مرموز و ملبس به کلاه و پالتوهای بلند دهه چهل میلادی، خیابان‌های تیره و تار و مه‌آلود و باران‌زده با نورپردازی‌های اکسپرسیونیستی و لامپ‌های نئون، جنایت‌های پنهانی صاحبان قدرت، رابطه یا عشق ممنوع و… حضور جدی دارند. این عناصر با جهان تکنولوژیک و پیشرفته علمی – تخیلی، فانتزی و سایبرپانکی پیوند می‌خورد و منجر به ساب‌ژانری می‌شود که موسوم به تکنوآر است.

فیلم سینمایی «یک پوینده تاریک» از جمله آثاری است که باید آن را ذیل تکنوآر تعریف کنیم. داستان فیلم درباره مامور مخفی پلیسی است که قصد نفوذ در باند قاچاقچی را دارد ولی در حین ماموریت خود، به ماده مخدر جدیدی اعتیاد پیدا می‌کند و توان تشخیص و تمایز بین واقعیت و خیال را از دست می‌دهد و به مرکز ترک اعتیاد فرستاده می‌شود ولی در پایان فیلم مشخص می‌شود که هدف اصلی عملیات فرستادن وی به همین مرکز بود که پلیس تصور می‌کند در تولید مواد مخدر نقش دارد.

استیون اسپیلبرگ از بدنه‌های اصلی هالیوود نیز در تکنوآر سهیم است و فیلم سینمایی «هوش مصنوعی» را ساخته است. در روزگاری که یخ‌های قطبی در اثر گازهای گلخانه‌ای ذوب شده‌اند و جهان شاهد بی‌نظمی‌های آب و هوایی است؛ شهرهای ساحلی نظیر آمستردام، ونیز و نیویورک برای همیشه زیر آب رفته و در کشورهای فقیر صدها میلیون انسان از گرسنگی جان سپرده‌اند. به دنبال آن در فرزندآوری، طبق قانون محدودیت وجود دارد و انسان‌ها به ساخت ربات‌ها روی آورده‌اند.

فیلم سینمایی «دستمزد» اثر دیگری است که جهان تکنوآر را نمایش می‌دهد. داستان این فیلم از این قرار است که یک مهندس ماجراجو به نام مایکل، که پروژه‌های فوق محرمانه برای رئیس میلیادرش ریتریک انجام می‌دهد، با وی قرارداد می‌بندد که در ازای دریافت حقوق بالا اجازه دهد تا حافظه‌اش پاک شود. پاک شدن حافظه او تنها منحصر به مدت زمانی است که بر روی هر پروژه کار می‌کند. اما یک روز، ریتریک به مایکل پیشنهاد می‌دهد که در ازای دریافت یک چک با حقوق بسیار بالا، اجازه دهد اطلاعات ۳ سال حافظه او پاک شود. مایکل این پیشنهاد را می‌پذیرد، اما در پایان کار پِی می‌برد که دستمزد او را بالا کشیده‌اند و این در حالیست که حافظه۳ سال اخیر خود را نیز از دست داده‌است و زندگی‌اش نیز در خطر است.

از جمله آیکون‌های ماندگار سینمای تکنوآر حضور کریستین بیل در فیلم سینمایی «توازن» است. «توازن» داستان زندگی مردم پس از جنگ جهانی سوم است؛ ظلم و فساد و تباهی جهان را فرا گرفته است. رهبری با اتکا به نیروی نظامی به تصرف کل جهان می‌پردازد و برای جلوگیری از جنگ جهانی چهارم که موجب نابودی نسل بشر می‌گردد، با مجبور کردن مردم به مصرف انواع مختلف دارو، احساسات را در مردم سرکوب می‌کند، زیرا او معتقد است روح ستیزه‌خوی بشر ریشه در احساسات او دارد. این دارو برای از بین بردن و خنثی نمودن احساسات منفی در انسان استفاده می‌شود ولی باعث می‌شود که احساسات خوب هم از بین بروند. کسانی که از این دارو استفاده نکنند به عنوان مجرم، محکوم به اعدام با سوزاندن هستند. در حقیقت بروز احساسات در این فیلم یعنی مصرف نکردن دارو و داشتن احساسات است که سرنوشتی جز اعدام ندارد. در سرتاسر محیط این فیلم رهبر به مردم درباره نفرت و جنگ و اثرات داشتن احساس می‌گوید.

باید گفت فیلم سینمایی «۱۲ میمون» نیز در میانه نئونوآر و فانتزی قرار گرفته است. در سال ۱۹۹۶ جهان به مکانی ناامن برای زندگی بشر تبدیل گشته؛ به طوری که بیش از ۵ میلیارد نفر بر اثر یک ویروس کشنده از بین رفته‌اند و یک درصد باقی‌مانده از انسان‌ها مجبورند برای در امان ماندن از مرگ؛ در زیر زمین زندگی کنند. در سال ۲۰۳۵ عده‌ای از دانشمندان برای یافتن راه حلی برای درمان این ویروس، زندانیان را به زمان گذشته می‌فرستند تا از نوع غیر جهش‌یافته ویروس‌ها اطلاعاتی را پیدا کنند. یکی از آن زندانیان جیمز کول برای انجام مأموریت در سال ۱۹۹۶ انتخاب می‌شود. او باید به جمع‌آوری اطلاعات درباره ویروس بپردازد؛ ویروسی که به عقیده دانشمندان توسط یک گروه تروریستی که به نام دوازده میمون شناخته می‌شوند؛ منتشر می‌شود. او برای نخستین بار به اشتباه به سال ۱۹۹۰ و به یک آسایشگاه روانی فرستاده می‌شود و در آنجا نخستین بار با یک دکتر روانپزشک به نام کاترین ریلی برخورد می‌کند.

در مجموع با توجه به توضیحات فوق می‌توان مهم‌ترین ویژگی‌های تکنوآر را چنین معرفی کرد:

۱- پادآرمان‌شهر: در فیلم‌های تکنوآر به دلیل غلبه جهان سینمای نوآر، به تمدن و تکنولوژی نگاه منفی و بدبینانه‌ای وجود دارد.

۲- بحران‌های زیست‌محیطی: تکنوآر جهانی را ترسیم می‌کند که در آن مانند فیلم‌های نوآر شهر و فضا آلوده شده است و به دلیل تلفیق با فانتزی، عامل آلودگی محیط زیست، تکنولوژی معرفی می‌شود.

۳- نوستالژی: در فیلم‌های تکنوآر دائما به یک گذشته آرمانی و غیرقابل بازگشت ارجاع داده می‌شود. دوره و زمانه‌ای که هنوز مافیای قدرت ظهور پیدا نکرده‌اند و تکنولوژی همه چیز را نبلعیده است.

در پایان باید تذکر داد که تکنوآر به دلیل ماهیت تلفیقی‌اش از امکانات سینمای نوآر و فانتزی به صورت هم‌زمان بهره می‌برد.

برای خواندن دیگر قسمت های عناصر سینمای سایبرپانک به پروفایل داوود طالقانی در سایبرپژوه مراجعه نمایید.