سایبرپژوه– بررسی تعامل انسان-انسان در فضای مجازی و تأثیر این گونه تعاملهای متکی به سازوکارهای ارتباطی می‌تواند منجر به طرح این فرض شود که بستر ارتباطی اینترنت و رسانه‌های جدید، دارای پتانسیل ایجاد الگوهای نوین کنشگری و یا به عبارتی کنش جمعی است. در این جا سخن از شکل‌گیری نوعی کنش اجتماعی است که در آن کنشگران از رهگذر یک فرایند فعال‌سازی با دگرهای غایب فضای عمومی، هویت خود را تعریف و بازتعریف می‌کنند. رسانه ها در سراسر جهان به ابزاری در خدمت جنبش های اجتماعی و کنش های جمعی تبدیل شده اند و ایران نیز به عنوان یک جامعه ی سیاسی از این قاعده مستثنی نیست، و تحولات سال های اخیر تاییدی بر این مدعاست. اکنون اقلیت ها و حاشیه ای ها با گسترش پیوسته ی ارتباطات از انگاره ی انقیاد رهایی یافته اند.[۱] یعنی برای عرضه‌ی خود با مانعی روبرو نیستند. به گفته ی محمدرضا تاجیک «رسانه های جدید به مثابه زبان گویا و کنترل ناپذیر عصر ما ایرانیان، نه مرز زمانی می شناسند، نه مرز جغرافیایی و نه مرز گفتمانی، فرهنگی و تمدنی. افزون بر این به علت خاصیت اکولوژیک خود، نه تنها قادر به فضاسازی سریع، بلکه قادر به دگرگون کردن سریع همه چیز هستند».[۲]
ایران امروز دارای جمعیتی جوان، شهرنشین، دارای تحصیلات دانشگاهی بالایی است که به ارتباطات و رسانه های جمعی جدید دسترسی بیشتری پیدا کرده است. به واسطه ی رسانه های جدید نوعی فضای عمومی شکل گرفته و بسیاری از افراد بدون آن که یکدیگر را ببینند و مستقیم و چهره به چهره تبادل نظر کنند، مانند یکدیگر عمل می کنند. چنین مدعایی نیازمند بررسی بیشتری است. می توان این پرسش را مطرح نمود که در جامعه ی سیاسی ایران نیروهای اجتماعی شبکه ای چگونه توانسته اند از ابزارهای رسانه ای نوین برای دستیابی به اهداف سیاسی و اجتماعی خود بهره برداری نمایند؟ برای پرداختن به این پرسش ابتدا نگاهی به پیشینه ی شکل گیری کنش های جمعی در ایران خواهیم داشت.
پیشینه کنش‌های جمعی در فضای سیاسی ایران
در دو دهه ی اخیر و هم زمان با گسترش جهانی شدن، جنبش ها و کنش های جمعی در ایران رشد و گسترش زیادی پیدا کرده اند. برخی پژوهشگران داخلی معتقدند که روند تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ی ایران نشان می دهد طی دهه های ۷۰ و ۸۰ با وجود برخی فراز و نشیب ها، تأثیرگذاری جهانی شدن بر ابعاد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه ی ایران روند رو به رشدی داشته است و این امر نشان می دهد که جهانی شدن باعث رشد و تقویت جنبش های اجتماعی در ایران و نیز پیوند متقابل آنها با یکدیگر شده است. مدعای برخی پژوهشگران آن است که مرکز ثقل مطالبات جنبش های اجتماعی و محور پیونددهندهی آنها دموکراسی‌خواهی بوده است.[۳]
در فاصله ی سالهای ۶۸ تا ۸۸ چند جنبش یا کنش عمده جمعی در زندگی سیاسی و اجتماعی ایرانیان پدیدار شده است. برخی از چهار جنبش جوانان، کارگری، زنان و قومی در این سال ها نام می برند. این جنبش ها همه در فضای جهانی شدن شکل گرفته اند و ابعاد آن باعث رشد و گسترش این دست کنش های جمعی شده است. برای مثال افزایش کمی و رشد کیفی جمعیت جوان کشور زمینه های شکل گیری جنبش ها و کنش های جمعی جوانان و دانشجویان و تأثیرگذاری آنان بر تحولات سیاسی اجتماعی کشور در دهه ی ۷۰ را فراهم نمود. مهمترین این عرصه ها انتخابات ریاست جمهوری سال ۷۶، انتخابات مجلس ششم و حوادث کوی دانشگاه در تیر ۷۸ بوده است.[۴] در تحولات و کنش های اجتماعی مذکور نقش رسانه های جدید چندان پررنگ نبوده است.
اما برخی تحقیقات مدعی هستند که مفهوم شبکه‌های اجتماعی در ایران به طور گسترده از سال ۸۳ با حضور شبکه ی اجتماعی اورکات در میان کاربران ایرانی رواج پیدا کرد و در مدتی کوتاه رشد آن به قدری سریع بود که ایران پس از برزیل و آمریکا سومین کشور حاضر در این شبکه شد و سرعت افزایش کاربران ایرانی این شبکه موضوع رسانه های خبری کشور گردید.[۵] در مقابل برخی تحقیقات و منابع خارجی آغاز به کارگیری رسانه های جدید مانند شبکه های اجتماعی در ایران را همزمان با انتخابات سال ۸۸ دانسته اند. دایره المعارف Sage آغاز به کارگیری شبکه های اجتماعی در جهت جنبش های سیاسی در ایران را انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ دانسته است، که پس از آن میلیون ها معترض ایرانی به نتایج و حتی خود دولت به شبکه های اجتماعی روی آوردند. در این مورد یکی از صاحبنظران با تمرکز بر شبکه های فیسبوک و توییتر بر این باور است که «در کنش جمعی یا جنبش سال ۸۸ ایران باید نقش رسانه های جدید را در سه دورهی کمپین پیشاانتخاباتی، تظاهرات پس از انتخابات و گسترش جنبش سبز مورد توجه قرار داد».[۶] وی معتقد است که رسانه های جدید نقش مهمی در بسیج اجتماعی و کنش جمعی اخیر داشته اند و توانسته اند در شکل دادن به کنش های جمعی ایرانیان نیز مانند سایر نقاط دنیا موثر باشند.
تأثیر رسانه‌های جدید بر جنبش‌ها و کنش‌های سیاسی-اجتماعی ایرانیان
تاثیرات شبکه‌های اجتماعی بر شکل‌دهی افکار عمومی و کنش جمعی در اعتراض به نتایج انتخابات و حوادث پس از آن نقطه‌ی عطف خود را تجربه نمود. تحولات سال ۸۸ و حوادث پس از آن، قدرت شبکه‌های اجتماعی را برای کمک به گسترش مخالفان سیاسی، شکل دادن به گفتمان سیاسی، کنش جمعی و تسهیل اقدامات علیه دولت به تصویر کشید. از نظر برخی محققان، ایران مثال واضحی است برای این که بتوان نشان داد شبکه‌های اجتماعی می‌توانند در کنش‌های جمعی کشورهای مختلف نقش جدیدی ایفا کنند.[۷] پس از این زمان نیز تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی بر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران تداوم داشته و شاهد پیدایش کارزارهای مجازی متعددی در کشور بوده‌ایم که با اهدافی همچون حفظ محیط زیست، مبارزه با بحران آب، کمک به بیماران خاص، خرید کالای ایرانی و مبارزه با کالاهای بی کیفیت و … شکل گرفته و هواداران و کنش های جمعی را برانگیخته اند.
هادی خانیکی در پژوهشی تحت عنوان کنشگری و قدرت در شبکه‌های اجتماعی مجازی به بررسی رابطه ی میان رسانه های جدید و کنشگری پرداخته است. وی ضمن اشاره به برخی مصادیق بین‌المللی کنشگری همچون تحولات انقلابی دنیای عرب و جنبش اشغال والاستریت از «کنشگری در جایگاه یک کارناوال شهری» در ایران نام می برد. از نظر وی کنشگری به صورت کارناوالی شکلی از رفتار اجتماعی در فضای مجازی و واقعی است که قرار فیس بوکی «آبپاشی در پارک آب و آتش» و «خزبازی در پارک پردیسان» از این شمار است. این قرارها از آن جا آغاز شد که گروهی از جوانان عضو فیسبوک با برنامه ی قبلی تصمیم گرفتند که روز جمعه هفتم مرداد ۱۳۹۰ برای برپایی جشن آبپاشی در پارک آب و آتش تهران حضور یابند و به نوعی تشکیل کمپین دهند. آنها در ساعتی مقرر به پارک رفتند و حرکتی کارناوالی را آغاز کردند. به این صورت که تعدادی از جوانان دختر و پسر با تفنگ آبپاش به شکل جمعی شروع به خیس کردن یکدیگر کردند، تا آن که با برخورد پلیس و ماموران انتظامات و قطع کردن آب و برق پارک در ساعات پایانی شب متفرق گردیدند.[۸] در همین روز و پس از این قرار فیسبوکی، گروهی دیگر از اعضای این شبکه ی اجتماعی برای برپایی کارناوالی دیگر با عنوان «خزبازی» در پارک پردیسان تهران خود را آماده کردند. آنها با پوشیدن لباسهایی که مطابق مد روز و عرف متداول جامعه نبوده و به نوعی پارودی[۹] سبک پوشش دهه های گذشته ی ایران به شمار میرفت این تجمع را ترتیب دادند.
در تحولات سال ۸۸ که منجر به ظهور کنشی جمعی در ایران شد، شبکه های اجتماعی مانند فیسبوک و توییتر به تریبون و ابزاری مناسب جهت اشتراک گذاری اخبار و برجسته سازی تحولات آن مقطع تبدیل شدند. این اهمیت در حدی بود که آکادمی علم و هنر دیجیتال انتخابات سال ۸۸ ایران را در زمره ی ده حادثه ی اینترنتی و شبکه ای موثر در دهه ی نخست قرن ۲۱ انتخاب کرد و حتی به این وقایع لقب انقلاب توییتری داد.[۱۰] اما در سال های اخیر کمپین های مجازی دیگری نیز برای پرداختن به خواسته های پنهان و نه لزوما سرکوب‌شدهی مردم شکل گرفته که برخاسته از نیازهای مردم است و نمی توان آن را نادیده گرفت. این حرکات مجازی حتی اگر هیچ نوع بروز واقعی اعتراضی و سیاسی نداشته باشند، ماهیتی سیاسی و اجتماعی دارند.
در سال های اخیر و به ویژه پس از اعتراضات دی ماه ۹۶، رسانه ها نقش خود را در شکل دادن به اعتراضات سیاسی جاری در جهان واقع تثبیت و تحکیم کرده اند. این اعتراضات شاید به نوعی از انتشار پخش کشف حجاب دختری جوان کلید خورد، و با بالا گرفتن آن هم تصاویر اعتراضات مدام در اینترنت به اشتراک گذاشته می شد. در سوی دیگر هم واکنش های صورت گرفته نشان می داد که توجه به شبکه های مجازی بسیار بیشتر شده و خیلی زود دسترسی به اینترنت در بسیاری از نقاط متشنج قطع شد، که با انتشار تصاویر در شبکه های مجازی و نقش آن در گسترش ابعاد ماجرا مرتبط بود. فیلتر شدن تلگرام به عنوان یکی از بسترهای مهم اطلاع رسانی یکی از عواقب این اعتراضات بود. در جریان این اعتراضات، شبکه ی توییتر بدل به بستری ایده آل برای اعتراض، خبررسانی و راه اندازی کمپین تبدیل شد، و اینستاگرام با توجه به ماهیت خود فضایی نسبتاً دورتر از سیاست یافت. توجه به فضای مجازی و ابعاد سیاسی آن را می توان در تصویب جدیدی مشاهده کرد که فعالیت های مجازی دانشجویان را قابل پیگیری قانونی و بررسی در کمیته ی انضباطی دانشگاه نموده است و در اردیبهشت ماه ۹۸ انجام شد.
[۱] (شایگان، ۱۵۹:۱۳۸۸)
[۲] (تاجیک، ۵۱:۱۳۸۸)
[۳] (شهرام نیا، ۲۶:۱۳۸۶؛ قاسمی، ۱۳۸۷: ۲۷۰-۲۵۰)
[۴] (قاسمی ۹۲:۱۳۹۰)
[۵] (افراسیابی، ۵۱:۱۳۸۳)
[۶] (مغنی زاده، ۹:۲۰۱۳)
[۷] (تورنیس، ۴:۲۰۱۰).
[۸] (خانیکی و بصیریان، ۷۲:۱۳۹۲)
[۹] پارودی یا نقیضه که برخی «نظیره‌ی طنزآمیز» ترجمه کرده‌اند، تقلید طنزگونه از یک کار هنری دیگر است. نقیضه در مواردی به قصد استهزاء و نقد اثر ساخته می‌شود و در مواقعی تنها هدف خنداندن است. این سبک یکی از فنون عمده طنز محسوب می‌شود.
[۱۰] (وبی اواردز، ۲۰۱۰)
