اقتصاد و سیاست سایبریپادکستفرهنگ سایبری
موضوعات داغ

فضای مجازی و کنش جمعی در ایران

سایبرپژوه– بررسی تعامل انسان-انسان در فضای مجازی و تأثیر این گونه تعامل­های متکی به سازوکارهای ارتباطی می­‌تواند منجر به طرح این فرض شود که بستر ارتباطی اینترنت و رسانه‌­های جدید، دارای پتانسیل ایجاد الگوهای نوین کنش­گری و یا به عبارتی کنش جمعی است. در این جا سخن از شکل­‌گیری نوعی کنش اجتماعی است که در آن کنش­گران از رهگذر یک فرایند فعال­‌سازی با دگرهای غایب فضای عمومی، هویت خود را تعریف و بازتعریف می­‌کنند. رسانه ­ها در سراسر جهان به ابزاری در خدمت جنبش­ های اجتماعی و کنش ­های جمعی تبدیل شده ­اند و ایران نیز به عنوان یک جامعه­ ی سیاسی از این قاعده مستثنی نیست، و تحولات سال­ های اخیر تاییدی بر این مدعاست. اکنون اقلیت­ ها و حاشیه­ ای­ ها با گسترش پیوسته­ ی ارتباطات از انگاره­ ی انقیاد رهایی یافته ­اند.[۱] یعنی برای عرضه‌ی خود با مانعی روبرو نیستند. به گفته ­ی محمدرضا تاجیک «رسانه ­های جدید به مثابه زبان گویا و کنترل­ ناپذیر عصر ما ایرانیان، نه مرز زمانی می­ شناسند، نه مرز جغرافیایی و نه مرز گفتمانی، فرهنگی و تمدنی. افزون بر این به علت خاصیت اکولوژیک خود، نه تنها قادر به فضاسازی سریع، بلکه قادر به دگرگون کردن سریع همه چیز هستند».[۲]

ایران امروز دارای جمعیتی جوان، شهرنشین، دارای تحصیلات دانشگاهی بالایی است که به ارتباطات و رسانه­ های جمعی جدید دسترسی بیشتری پیدا کرده است. به واسطه­ ی رسانه­ های جدید نوعی فضای عمومی شکل گرفته و بسیاری از افراد بدون آن که یک­دیگر را ببینند و مستقیم و چهره به چهره تبادل نظر کنند، مانند یک­دیگر عمل می­ کنند. چنین مدعایی نیازمند بررسی بیشتری است. می ­توان این پرسش را مطرح نمود که در جامعه­ ی سیاسی ایران نیروهای اجتماعی شبکه ­ای چگونه توانسته ­اند از ابزارهای رسانه­ ای نوین برای دستیابی به اهداف سیاسی و اجتماعی خود بهره­ برداری نمایند؟ برای پرداختن به این پرسش ابتدا نگاهی به پیشینه­ ی شکل­ گیری کنش­ های جمعی در ایران خواهیم داشت.

پیشینه کنش­‌های جمعی در فضای سیاسی ایران

در دو دهه ­ی اخیر و هم زمان با گسترش جهانی شدن، جنبش ­ها و کنش ­های جمعی در ایران رشد و گسترش زیادی پیدا کرده­ اند. برخی پژوهشگران داخلی معتقدند که روند تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه­ ی ایران نشان می­ دهد طی دهه­ های ۷۰ و ۸۰ با وجود برخی فراز و نشیب­ ها، تأثیرگذاری جهانی شدن بر ابعاد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه­ ی ایران روند رو به رشدی داشته است و این امر نشان می­ دهد که جهانی شدن باعث رشد و تقویت جنبش­ های اجتماعی در ایران و نیز پیوند متقابل آن­ها با یک­دیگر شده است. مدعای برخی پژوهش­گران آن است که مرکز ثقل مطالبات جنبش­ های اجتماعی و محور پیونددهنده­ی آن­ها دموکراسی‌­خواهی بوده است.[۳]

در فاصله­ ی سال­های ۶۸ تا ۸۸ چند جنبش یا کنش عمده­ جمعی در زندگی سیاسی و اجتماعی ایرانیان پدیدار شده است. برخی از چهار جنبش جوانان، کارگری، زنان و قومی در این سال ­ها نام می ­برند. این جنبش­ ها همه در فضای جهانی شدن شکل گرفته ­اند و ابعاد آن باعث رشد و گسترش این دست کنش ­های جمعی شده است. برای مثال افزایش کمی و رشد کیفی جمعیت جوان کشور زمینه ­های شکل­ گیری جنبش ها و کنش­ های جمعی جوانان و دانشجویان و تأثیرگذاری آنان بر تحولات سیاسی اجتماعی کشور در دهه­ ی ۷۰ را فراهم نمود. مهم­ترین این عرصه ها انتخابات ریاست جمهوری سال ۷۶، انتخابات مجلس ششم و حوادث کوی دانشگاه در تیر ۷۸ بوده است.[۴] در تحولات و کنش­ های اجتماعی مذکور نقش رسانه ­های جدید چندان پررنگ نبوده است.

اما برخی تحقیقات مدعی هستند که مفهوم شبکه­‌های اجتماعی در ایران به طور گسترده از سال ۸۳ با حضور شبکه­ ی اجتماعی اورکات در میان کاربران ایرانی رواج پیدا کرد و در مدتی کوتاه رشد آن به قدری سریع بود که ایران پس از برزیل و آمریکا سومین کشور حاضر در این شبکه شد و سرعت افزایش کاربران ایرانی این شبکه موضوع رسانه­ های خبری کشور گردید.[۵] در مقابل برخی تحقیقات و منابع خارجی آغاز به کارگیری رسانه های جدید مانند شبکه­ های اجتماعی در ایران را همزمان با انتخابات سال ۸۸ دانسته ­اند. دایره ­المعارف Sage آغاز به کارگیری شبکه های اجتماعی در جهت جنبش­ های سیاسی در ایران را انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ دانسته است، که پس از آن میلیون­ ها معترض ایرانی به نتایج و حتی خود دولت به شبکه ­های اجتماعی روی آوردند. در این مورد یکی از صاحب­نظران با تمرکز بر شبکه­ های فیس­بوک و توییتر بر این باور است که «در کنش جمعی یا جنبش سال ۸۸ ایران باید نقش رسانه­ های جدید را در سه دوره­ی کمپین پیشاانتخاباتی، تظاهرات پس از انتخابات و گسترش جنبش سبز مورد توجه قرار داد».[۶] وی معتقد است که رسانه ­های جدید نقش مهمی در بسیج اجتماعی و کنش جمعی اخیر داشته­ اند و توانسته ­اند در شکل دادن به کنش­ های جمعی ایرانیان نیز مانند سایر نقاط دنیا موثر باشند.

 

تأثیر رسانه­‌های جدید بر جنبش­‌ها و کنش­‌های سیاسی-اجتماعی ایرانیان

تاثیرات شبکه‌­های اجتماعی بر شکل­‌دهی افکار عمومی و کنش جمعی در اعتراض به نتایج انتخابات و حوادث پس از آن نقطه­‌ی عطف خود را تجربه نمود. تحولات سال ۸۸ و حوادث پس از آن، قدرت شبکه‌­های اجتماعی را برای کمک به گسترش مخالفان سیاسی، شکل دادن به گفتمان سیاسی، کنش جمعی و تسهیل اقدامات علیه دولت به تصویر کشید. از نظر برخی محققان، ایران مثال واضحی است برای این که بتوان نشان داد شبکه­‌های اجتماعی می­‌توانند در کنش­‌های جمعی کشورهای مختلف نقش جدیدی ایفا کنند.[۷] پس از این زمان نیز تاثیرگذاری شبکه­‌های اجتماعی بر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران تداوم داشته و شاهد پیدایش کارزارهای مجازی متعددی در کشور بوده‌­ایم که با اهدافی همچون حفظ محیط زیست، مبارزه با بحران آب، کمک به بیماران خاص، خرید کالای ایرانی و مبارزه با کالاهای بی­ کیفیت و … شکل گرفته و هواداران و کنش­ های جمعی را برانگیخته­ اند.

هادی خانیکی در پژوهشی تحت عنوان کنش­گری و قدرت در شبکه­‌های اجتماعی مجازی به بررسی رابطه­ ی میان رسانه­ های جدید و کنش­گری پرداخته است. وی ضمن اشاره به برخی مصادیق بین­‌المللی کنش­گری همچون تحولات انقلابی دنیای عرب و جنبش اشغال وال­استریت از «کنش­گری در جایگاه یک کارناوال شهری» در ایران نام می­ برد. از نظر وی کنش­گری به صورت کارناوالی شکلی از رفتار اجتماعی در فضای مجازی و واقعی است که قرار فیس ­بوکی «آب­پاشی در پارک آب و آتش» و «خزبازی در پارک پردیسان» از این شمار است. این قرارها از آن جا آغاز شد که گروهی از جوانان عضو فیس­بوک با برنامه­ ی قبلی تصمیم گرفتند که روز جمعه هفتم مرداد ۱۳۹۰ برای برپایی جشن آب­پاشی در پارک آب و آتش تهران حضور یابند و به نوعی تشکیل کمپین دهند. آن­ها در ساعتی مقرر به پارک رفتند و حرکتی کارناوالی را آغاز کردند. به این صورت که تعدادی از جوانان دختر و پسر با تفنگ آب­پاش به شکل جمعی شروع به خیس کردن یک­دیگر کردند، تا آن که با برخورد پلیس و ماموران انتظامات و قطع کردن آب و برق پارک در ساعات پایانی شب متفرق گردیدند.[۸] در همین روز و پس از این قرار فیس­بوکی، گروهی دیگر از اعضای این شبکه ی اجتماعی برای برپایی کارناوالی دیگر با عنوان «خزبازی» در پارک پردیسان تهران خود را آماده کردند. آن­ها با پوشیدن لباس­هایی که مطابق مد روز و عرف متداول جامعه نبوده و به نوعی پارودی[۹] سبک پوشش دهه ­های گذشته ­ی ایران به شمار می­رفت این تجمع را ترتیب دادند.

در تحولات سال ۸۸ که منجر به ظهور کنشی جمعی در ایران شد، شبکه­ های اجتماعی مانند فیس­بوک و توییتر به تریبون و ابزاری مناسب جهت اشتراک­ گذاری اخبار و برجسته ­سازی تحولات آن مقطع تبدیل شدند. این اهمیت در حدی بود که آکادمی علم و هنر دیجیتال انتخابات سال ۸۸ ایران را در زمره­ ی ده حادثه­ ی اینترنتی و شبکه­ ای موثر در دهه­ ی نخست قرن ۲۱ انتخاب کرد و حتی به این وقایع لقب انقلاب توییتری داد.[۱۰] اما در سال­ های اخیر کمپین­ های مجازی دیگری نیز برای پرداختن به خواسته­ های پنهان و نه لزوما سرکوب­‌شده­ی مردم شکل گرفته که برخاسته از نیازهای مردم است و نمی­ توان آن را نادیده گرفت. این حرکات مجازی حتی اگر هیچ نوع بروز واقعی اعتراضی و سیاسی نداشته باشند، ماهیتی سیاسی و اجتماعی دارند.

در سال­ های اخیر و به ویژه پس از اعتراضات دی ماه ۹۶، رسانه­ ها نقش خود را در شکل دادن به اعتراضات سیاسی جاری در جهان واقع تثبیت و تحکیم کرده ­اند. این اعتراضات شاید به نوعی از انتشار پخش کشف حجاب دختری جوان کلید خورد، و با بالا گرفتن آن هم تصاویر اعتراضات مدام در اینترنت به اشتراک گذاشته می­ شد. در سوی دیگر هم واکنش­ های صورت گرفته نشان می­ داد که توجه به شبکه­ های مجازی بسیار بیشتر شده و خیلی زود دسترسی به اینترنت در بسیاری از نقاط متشنج قطع شد، که با انتشار تصاویر در شبکه­ های مجازی و نقش آن در گسترش ابعاد ماجرا مرتبط بود. فیلتر شدن تلگرام به عنوان یکی از بسترهای مهم اطلاع­ رسانی یکی از عواقب این اعتراضات بود. در جریان این اعتراضات، شبکه­ ی توییتر بدل به بستری ایده ­آل برای اعتراض، خبررسانی و راه ­اندازی کمپین تبدیل شد، و اینستاگرام با توجه به ماهیت خود فضایی نسبتاً دورتر از سیاست یافت. توجه به فضای مجازی و ابعاد سیاسی آن را می­ توان در تصویب جدیدی مشاهده کرد که فعالیت­ های مجازی دانشجویان را قابل پیگیری قانونی و بررسی در کمیته­ ی انضباطی دانشگاه نموده است و در اردیبهشت ماه ۹۸ انجام شد.

 

 

[۱] (شایگان، ۱۵۹:۱۳۸۸)

[۲] (تاجیک، ۵۱:۱۳۸۸)

[۳] (شهرام ­نیا، ۲۶:۱۳۸۶؛ قاسمی، ۱۳۸۷: ۲۷۰-۲۵۰)

[۴] (قاسمی ۹۲:۱۳۹۰)

[۵] (افراسیابی، ۵۱:۱۳۸۳)

[۶] (مغنی­ زاده، ۹:۲۰۱۳)

[۷] (تورنیس، ۴:۲۰۱۰).

[۸] (خانیکی و بصیریان، ۷۲:۱۳۹۲)

[۹] پارودی یا نقیضه که برخی «نظیره‌ی طنزآمیز» ترجمه کرده‌اند، تقلید طنزگونه از یک کار هنری دیگر است. نقیضه در مواردی به قصد استهزاء و نقد اثر ساخته می‌شود و در مواقعی تنها هدف خنداندن است. این سبک یکی از فنون عمده طنز محسوب می‌شود.

[۱۰] (وبی اواردز، ۲۰۱۰)

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا