سایبرپژوه– کسبوکارهای آنلاین در ۱۰ سال گذشته تغییرات زیادی در اقتصاد ایران ایجاد کرده‌اند. بررسی این تغییرات می‌تواند به پیشرفت اقتصادی کشور کمک و از مشکلاتی جلوگیری کند که در آینده پیش خواهد آمد.
می‌دانیم مهم‌ترین و اساسی‌ترین و باارزش‌ترین رکن هر اقتصاد پویا اطلاعات است. افراد و شرکت‌ها و حتی کشورهای جهان سالانه میلیاردها دلار هزینه می‌کنند تا بتوانند اطلاعات بیشتری کسب و از این اطلاعات برای سودآوری بیشتر استفاده کنند. یکی از مهم‌ترین تغییراتی که اینترنت در دنیای اقتصاد ایجاد کرده، افزایش حجم و سرعت انتقال اطلاعات است. بدون دراختیارداشتن این حجم از اطلاعات و سرعت انتقال آن، بسیاری از مشاغل به‌شکل امروزی‌شان وجود نداشتند. بااین‌حال، کار به‌همین‌جا ختم نمی‌شود.
اینترنت، تنها بستری برای انتقال اطلاعات را ایجاد کرده است و کسب و کارهای آنلاین باید از این بستر برای بهبود جامعه استفاده کنند. بهبود جامعه می‌تواند به روش‌های زیر انجام شود:
ثبات و یکسان‌سازی قیمت‌ها درکسب‌وکارهای آنلاین
تا پیش از ایجاد خرده‌فروشی‌های آنلاین، مجبور بودید برای خرید گوشی تلفن‌همراه چندین و چند فروشگاه را بازدید کنید تا از قیمت‌ها مطلع شوید. هیچ‌کس اطلاع دقیقی از قیمت گوشی‌های تلفن‌همراه نداشت و تنها روش برای مطمئن‌شدن از قیمت واقعی تلفن‌های همراه بازدید از چندین فروشگاه بود.
از طرفی با ایجاد کوچک‌ترین مشکل اقتصادی در کشور، قیمت‌ها شدیدا نوسان می‌کرد؛ اما امروزه اگرچه همچنان این نوسان‌ها وجود دارد، فروشگاه‌های آنلاین به‌عنوان مرجع قیمتی پذیرفته شده‌اند و هیچ خرده‌فروشی غیرآنلاینی نمی‌تواند از قیمتی فراتر رود که فروشگاه‌های آنلاین و سرویس‌های ارائه‌ی قیمت روی کالایی خاص وضع کرده است؛ چراکه مشتریان با استناد به قیمت درج‌شده در فروشگاه‌های آنلاین، در پی خرید با قیمت ارزان‌تر خواهند بود.
البته باید به این نکته اشاره کرد که وجود اینترنت و رقابت برای جذب مشتری باعث شده فروشگاه‌های آنلاین نیز در رقابت با یکدیگر تا حد امکان ارزان‌ترین قیمت را ارائه کنند؛ چراکه به اقبال عمومی دست نخواهد یافت یا درصورت تفاوت قیمت‌ها، پذیرای آماج حملات کاربران خواهند بود.
این ثبات و یکسان‌سازی قیمت از توزیع یکنواخت اطلاعات نشئت می‌گیرد. امروزه فردی در سنندج، تبریز، شیراز، زاهدان، مشهد و تهران می‌تواند تلفن‌همراه دلخواهش را با قیمت مشخص بخرد؛ اتفاقی که در گذشته امکان‌پذیر نبود. در گذشته، به‌دلیل توزیع نابرابر اطلاعات خرده‌فروشان بهراحتی می‌توانستند قیمت‌ها را تغییر دهند. هنگامی‌که برای خرید تلفن‌همراه از چندین فروشگاه بازدید می‌کردید، در‌واقع مشغول افزایش اطلاعات خود بودید؛ اما محدودیت‌های فیزیکی به شما اجازه نمی‌داد قیمت‌ها را با تهران یا سایر شهرهای بزرگ مقایسه کنید؛ قابلیتی که خرده‌فروشی‌های آنلاین و به‌طورکلی اینترنت دراختیار شما قرار می‌دهد.
دیدگاه‌هایی به شفافیت مشتریان
مدیریت ارتباط با مشتری (CRM) یکی از مهم‌ترین عوامل دنیای تجارت مدرن است. مدیریت ارتباط با مشتری شامل اطلاعاتی از مشتری است که علایق و دیدگاه‌های او را ثبت و به او در خریدهای آتی کمک می‌کند. همچنین، مشتری می‌تواند با ثبت انتقادات خود، در بهبود محصول و راهنمایی سایر کاربران برای داشتن تجریه‌ی خریدی بهتر همکاری کند. تا پیش از به‌وجود‌آمدن فضای دیجیتالی در کسب‌وکار، ایجاد بانک اطلاعات مشتری و دریافت بازخورد از خریدار به‌سختی و با هزینه‌ی بسیار زیاد انجام می‌گرفت؛ اما این کار در دنیای دیجیتال با صرف هزینه‌ی بسیار کم و سرعتی بسیار زیاد شدنی است.
مشتریان با ثبت بازخورد خود از خرید در قالب دیدگاه‌ها و رتبه‌دهی به محصول، در بهبود آن نقش موثری ایفا می‌کنند و فروشنده نیز با ردگیری تراکنش‌های مشتریان می‌توانند پایگاه داده مطمئنی برای ارتباط مؤثر با آن‌ها ایجاد کند. همچنین، فروشندگان می‌توانند با تحلیل کلان‌داده‌ها، ترند و روند بازار را ردگیری کنند و به‌موقع به نیاز مشتریان پی ببرند و در مسیر ارائه‌ی خدمات متناسب با آن نیازها تلاش کنند.
کاهش واسطه‌گرییکی از مشکلات عمده در کشورهای غیرپیشرفته واسطه‌گری است؛ البته واسطه‌گری لزوما پدیده‌ی مذمومی نیست. واسطه‌ها کارشان انتقال اطلاعات و استفاده از اطلاعات است. تصور کنید در نقطه‌ای از ایران کمبود گندم وجود دارد و فردی از این موضوع مطلع است؛ پس، به‌سرعت مقداری گندم می‌خرد و با فروش گندم در منطقه‌ی دچار کمبود گندم سود می‌کند و البته افرادی را نیز از گرسنگی نجات می‌دهد. هیچ برنامه‌ریزی متمرکزی نمی‌تواند قدرت واسطه‌ها را داشته باشد؛ چراکه واسطه‌ها اطلاعات را از سرتاسر کشور جمع و با نیرو محرکه‌ی سود از این اطلاعات استفاده می‌کنند و درکنار آن به جامعه نیز سود می‌رسانند.
امروزه به‌کمک اینترنت می‌توان این نقص را جبران کرد. گفتیم واسطه‌گری همواره به این دلیل شکل می‌گیرد که فردی اطلاعاتی دارد که سایر افراد از آن اطلاعات بی‌بهره‌اند. اینترنت و کسبوکارهای آنلاین می‌توانند این اطلاعات را از سرتاسر کشور جمع کنند و در بستری منسجم به مردم ارائه دهند. بازار سهام یکی از بهترین نمونه‌ها برای این توزیع نابرابر اطلاعات است. تا پیش از شکل‌گیری اینترنت، خریدوفروش سهام به‌صورت دستی انجام می‌شد.
در این بستر کمتر کسی توانایی حضور در بازار را داشت؛ اگرچه سفته‌بازی و خریدوفروش‌های صوری به‌صورت محدود وجود داشت. دلالان و واسطه‌گران با اطلاعاتشان به‌سرعت رشد می‌کردند و مردم عادی عموما در این میان متضرر می‌شدند؛ اما امروزه و با پیشرفت اینترنت، بازار سهام نه‌تنها رونق بیشتری گرفته؛ بلکه از انحصار دلالان و واسطه‌گران نیز خارج شده است. امروزه، هرکس در خانه‌اش نه‌تنها می‌تواند سهام خریدوفروش کند؛ بلکه به‌صورت لحظه‌ای از تغییرات شرکت‌ها و سهام آگاه شود؛ اتفاقی که احتمالا بدون استفاده از اینترنت امکان‌پذیر نبود.
کاهش واسطه‌گری، تنها ازطریق توزیع اطلاعات میسر نشده است؛ بلکه افزایش ارتباطات نیز در این امر دخیل بوده است. به‌عنوان مثال، تاکسی‌های آنلاین را در نظر بگیرید. راننده‌ی تاکسی در گذشته مجبور بود به آژانس تاکسی‌رانی رجوع یا از اداره‌ی تاکسی‌رانی مجوز کسب کند؛ اما امروزه تمام این واسطه‌ها حذف شده و راننده مستقیما با مسافر در ارتباط است.
رشد انواع فروشگاه‌های آنلاین با حوزه‌های کاری متفاوت باعث شده واسطه‌گری کاهش یابد؛ در‌نتیجه قیمت‌ها بیش‌از‌پیش کمتر شود. حتی پای فروشگاه‌های آنلاین به کارگاه‌های کوچک و خانگی نیز باز شده است؛ از‌این‌رو، دسترسی به محصولات افزایش و با کاهش واسطه‌گری، تجریه‌ی خرید بهبود یافته است.
آمارگیری کسبوکارهای آنلاین
یکی از مشکلات کشورهایی با زیرساخت اطلاعاتی ضعیف، نبود آمار مطمئن در حوزه‌های مختلف است. این مشکل در کشور ما نیز بسیار بروز می‌کند. اینترنت به کشورها اجازه داده است بتوانند بهراحتی این اطلاعات و آمار را از سرتاسر کشور جمع‌آوری و استفاده کنند. به‌عنوان مثال، خرده‌فروشی‌های آنلاین توانسته‌اند بستری ایجاد کنند که میزان مصرف بعضی کالاها و همین‌طور میزان تقاضا برای آن‌ها بهراحتی اندازه‌گیری‌کردنی باشد. همچنین با استفاده از اینترنت، می‌توان بسیاری از مشکلات دیگر در کشور را نیز حل کرد.
به‌عنوان مثال، در بحث سیاست‌گذاری کلان کشور به‌دلیل نبود اطلاعات کافی از میزان مصرف و تولید محصولات کشاورزی، در یک سال بعضی محصولات بیش‌از‌حد تولید و در سال بعد، کشور به کمبود آن‌ها دچار می‌شد. اینترنت و کسبوکارهای آنلاین می‌توانند با استفاده از بستر اینترنت به کمک سیاست‌گذاران بیایند و به پیشرفت کشور کمک کنند.
مبحث آمارگیری آنلاین در کشور آن‌قدر جدید و نوین است که می‌تواند محل مناسبی برای درآمدزایی و ایجاد کسبوکارهای آنلاین باشد؛ چراکه بسیاری از شرکت‌های آمارگیری و تحلیل بازار همچنان از روش‌های سنتی برای آمارگیری استفاده می‌کنند. افراد خلاق می‌توانند با استفاده از کلان‌داده‌های موجود در سطح اینترنت به‌کمک تحلیلگران بازار بیایند و از این راه کسب درآمد کنند.
افزایش بهره‌وری
یکی دیگر از بهبودهایی که اینترنت و کسبوکارهای آنلاین به دنیای ما داده‌اند، افزایش بهره‌وری است. زمانی برای ارائه‌ی محصولی که تولید کرده‌اید، باید آن را در فروشگاه‌های خاصی قرار می‌دادید و انتظار می‌کشیدید مردم آن را ببینند و بخرند. پرواضح است که بیشتر تولیدکنندگان در این راه شکست می‌خوردند و نمی‌توانستند محصولات خود را بفروشند؛ اما امروزه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و مارکت‌پلِیس‌ها آمده‌اند تا افراد بتوانند بهراحتی و بدون هزینه‌ی زیاد محصولات خود را به تعداد زیادی از مشتریان ارائه کنند.
این افزایش بهره‌وری بدون استفاده از اینترنت ناممکن بود. مثال دیگر، تاکسی‌های آنلاین هستند. بدون تاکسی‌های آنلاین راننده‌ی تاکسی مجبور بود مدت‌ها منتظر بماند تا مسافر سوار کند؛ اما امروزه آنان هرکجا باشند، می‌توانند بهراحتی مسافران خود را داشته باشند تا هم در وقت و هم در هزینه‌هایشان صرفه‌جویی کنند.
افزایش رقابت
اینترنت فضایی بسیار ایدئال برای رقابتی‌شدن بازار است. هیچ‌یک از کالاها و محصولات داخلی نمی‌تواند با قیمت‌های غیرواقعی در خرده‌فروشی آنلاین حضور داشته باشد؛ چراکه افراد به‌دلیل گزینه‌های زیادشان می‌توانند از خرید این محصول صرف‌نظر کنند. همچنین، افرادی که می‌توانند همان محصول را با همان کیفیت، اما قیمت ارزان‌تر تولید کنند، دست به کار می‌شوند و رقابت با آن محصول را آغاز می‌کنند. اگرچه در گذشته نیز در سطح کلان چنین رقابتی وجود داشت، امروزه کسبوکارهای محلی نیز می‌توانند با یکدیگر رقابت کنند و این رقابت درنهایت به‌نفع مصرف‌کننده و به‌طورکلی صنعت است.
خطرها و معایب
همچون هر پدیده دیگری، پدیده‌های نوظهوری که در اقتصاد دیجیتال و فضای کسب‌وکار آنلاین ایران و حتی جهان شاهدشان هستیم، خطرها و معایبی دارند که با قانون‌گذاری صحیح می‌توان از آن‌ها جلوگیری کرد. درادامه، به‌اختصار به چند نمونه از این خطرها اشاره می‌کنیم:
خطر مونوپولی (انحصار)
انحصار همواره بد است و هرنوع انحصاری در اقتصاد موجب استثمار و رکود بازار می‌شود. احتمالا همین الان نمونه‌ی خودروسازی در ذهن خوانندگان نقش بست و کاملا هم درست است. خودروسازی نمونه‌ی بازاری راکد و استثماری و انحصاری در ایران است. هر شرکتی که به بازاری بکر دست می‌یابد، به‌دنبال انحصاری‌کردن آن بازار برای خودش است تا بتواند حاشیه سودش را به بیشترین حد ممکن برساند و در این راه از هیچ کاری دریغ نمی‌کند. به‌عنوان مثال، یکی از تاکسی‌های آنلاین زمانی به رانندگان خود اجازه نمی‌داد اپلیکیشن‌های سایر تاکسی اینترنتی‌ها را روی تلفن‌همراهشان نصب کنند. این نوعی تلاش برای انحصاری‌کردن بازار بود. قانون‌گذاران باید همواره هوشیار باشند و اجازه ندهند شرکت‌ها بازار را انحصاری کنند.
تغییر قوانین با‌توجه‌به پدیده‌های جدید
تاکسی‌های آنلاین برخلاف شرکت‌های تاکسی‌رانی، مسئولیتی درقبال رانندگان خود ندارند. برای مثال، آن‌ها رانندگان را بیمه نمی‌کنند و رانندگان حتی اگر برای مدتی خودرویی نداشته باشند، نمی‌توانند هزینه‌ی زندگی خود را تأمین کنند. قانون‌گذاران باید درمقابل این تغییرات هوشیار باشند و قوانینی متناسب با شرایط جدید وضع کنند.
خطر تغییرات اجتماعی سریع در کسبوکارهای آنلاین
اگرچه شاید به‌نظر برسد پیشرفت سریع به‌نفع جامعه است، واقعیت این است که در اکثر مواقع، پیشرفت سریع تکنولوژی باعث بروز مشکلات اجتماعی و اقتصادی می‌شود. یکی از مهم‌ترین این مشکلات بیکاری است. در اوایل شروع به کار تاکسی‌های اینترنتی، رانندگان سنتی که موجودیت خود را در خطر می‌دیدند، به اعتراض و اعتصاب گسترده‌ای دست زدند که گاهی به خشونت نیز کشیده شد. همچنین، به دفاتر تاکسی‌های اینترنتی چندین‌بار حمله شد و افرادی نیز آسیب دیدند. هنگام ورود تکنولوژی‌ای که باعث ایجاد تغییرات اجتماعی می‌شود، همواره باید مواظب بود این تغییرات تدریجی باشند تا جامعه فرصت داشته باشد خود را با شرایط جدید وفق دهد؛ چراکه هرگونه تغییرات سریع عموما با مقاومت جامعه همراه خواهد شد.
نتیجه‌گیری
با تمام آنچه در این مقاله اشاره کردیم، می‌توان گفت پیشرفت‌های تکنولوژی اگر قاعده‌مند و متناسب با شرایط اجتماعی انجام شود، می‌تواند بهبود زیادی در زندگی اقتصادی مردم داشته باشد. خروج تدریجی اقتصاد دستوری و متمرکز از چرخه‌ی اقتصادی کشور و تمرکز دولت بر قانون‌گذاری به‌جای دخالت مستقیم در بازار، می‌تواند زمینه‌ساز پویایی هرچه‌بیشتر اقتصاد شود. همچنین، دولت موظف است با ایجاد بسترهای مناسب، راه را برای ورود کسبوکارهای نوظهور بازکند. ناگفته نماند کسبوکارهای اینترنتی نیز می‌توانند باتوجه بیشتر به مسئولیت‌های اجتماعی‌شان، باعث پویایی بیشتر بازار شوند. خوشبختانه در ایران توجه کسبوکارهای اینترنت به جامعه در سطح مطلوبی است؛ اما می‌تواند و باید افزایش یابد.
