سایبرپژوه انسان تنها موجودی است که خلوت دارد. انسان می‌تواند از همه اوهام و آمال و تعارفات فاصله گرفته و برای مدتی، هرچند کوتاه، تنها خودش باشد و خودش و هیچ چیز دیگری را از دنیای خارج به خود راه ندهد. اما دل کندن از خیالات و اوهام، آن چنان ساده نیست.
شبکه‌های اجتماعی آمده اند تا یکی از دردهای دیرینه بشر را درمان کنند؛ درد تنهایی. شبکه‌های اجتماعی همه را به هم متصل می‌کنند و دیگر مجالی برای تنها ماندن به افراد نمی‌دهند. این شبکه‌ها به ما فرصت می‌دهند تا از زندگی واقعی‌مان فرار کنیم و آن شخصیتی که دوست داریم باشیم. همه در کنار هم، و هرکس با خیال خودش و همه با خیال همه زندگی می‌کنند. اما در این میان چه بلایی سر خلوت انسان می‌‌آید؟
خلوت چیست؟
انسان‌ها دو شخصیت دارند. به عبارتی انسان دو “من” دارد. یکی آن منی است که واقعا هست و دیگری آن منی است که در ذهن خودش از خود ساخته است و دوست دارد که آن باشد؛ یک “منِ قلبی” و “یک منِ قلّابی”.[۱] منِ قلبی، فطرت خالص انسانی است بدون هیچ گونه تعلقی به دنیای خارج. اما ما یک من قلابی هم داریم. من قلابی ما آن چیزی است که در ذهنمان از خودمان ساخته‌ایم و واقعیت ندارد. این من، حاصل تمامی تعلقات، اوهام، آرزوها و تعارفات زندگی ماست.
انسان تنها موجودی است که می‌تواند یک منِ خیالی و قلابی از خودش بسازد و خودش را آن در نظر بگیرد. اما انسان یک توانایی بخصوص دیگر نیز دارد. انسان می‌تواند از همه اوهام و تخیلاتش جدا شده و این خود قلابی را کنار بزند. وقتی که از چنگال تعارفات و مشتهیات خودش رها شد، آنگاه می‌تواند خود واقعی‌اش را ببیند و ادراک کند. این حالت، همان خلوت انسانی است. در بین تمامی موجودات تنها انسان است که می‌تواند خودهای خیالی را کنار زده و برای مدتی، هرچند کوتاه، خودش باشد. در واقع انسان تنها موجودی است که می‌تواند با خودش خلوت کند!
چرا خلوت نداریم؟
هرچه انسان بیش‌تر گرفتار اوهام و خیالات باشد، کم‌تر به خود واقعی‌اش توجه دارد. تعارفات، آداب و رسوم و فرهنگ‌ها، بروکراسی، قشربندی‌های اجتماعی و… از انسان چیزی می‌سازد که واقعا آن نیست. هرچه انسان گرفتار این موارد باشد، به همان میزان از خلوتش کاسته می‌شود. رهایی از زیر خروارها منِ قلابی، بسیار دشوار و از جایی به بعد نشدنی است. گاهی انسان آنقدر اسیر توهمات می‌شود که به کل فراموش می‌کند که اصلا یک منِ واقعی هم در کار است و تماما خودش را همین من خیالی که برای خودش ساخته است تصور می‌کند. این جاست که دیگر نمی‌تواند خلوتی داشته باشد و خلوت برایش معنایی نخواهد داشت. شاید هم دیگر نتوان چنین کسی را انسان نامید![۲]
شبکه من‌های قلّابی!
شخصیت واقعی انسان‌ها واقعا آن چیزی نیست که در توضیحات اکانتشان نوشته‌اند بلکه اکانت‌ها تصویری را از فرد منعکس می‌کنند که او دوست دارد باشد و با آن شناخته شود. شبکه اجتماعی برای خودش آداب و رسوم و تعارفات خاصی را نیز به وجود می‌آورد. فالور بالاتر به معنی قدرت و محبوبیت بیش‌تر است. تعداد لایک نشانه آبرو است و عکس پروفایل تا حد زیادی در این موارد تعیین کننده است. بنا بر این شبکه اجتماعی ابتدا یک من خیالی به از ما به وجود می‌آورد و سپس این من‌ها را به یکدیگر متصل می‌کند. شبکه اجتماعی، شبکه‌ای از من‌های قلابی است که همه به همه وصل اند و همه بر همه اثر می‌گذارند.
وقتی همه قلابی باشند، دیگر واقعی بودن ارزشی ندارد. دیگر کسی به فکر این نمی‌افتد که چیزی ورای این صورت خیالی وجود دارد. حتی اگر هم کسی بداند واقعیتی وجود دارد، رهایی از این فضا آسان نیست. ویژگی شبکه اجتماعی این است که اوهام و خیالات همه را به یکدیگر پیوند می‌زند. دیگر انسان علاوه بر خیالات خودش اسیر وهم دیگران نیز هست و از چند جهت گرفتار تعارفات خواهد بود. بدین ترتیب شبکه اجازه نمی‌دهد انسان به آسانی از خود قلابی‌اش جدا شده و خود واقعی‌اش را پیدا کند، چرا که من قلابی من به هزاران منِ قلابی دیگر پیوند خورده است و تنها دیگر مال من نیست! بدین ترتیب شبکه اجتماعی خلوت ما را پر می‌کند.
از این گذشته دیگر زمانی هم برای خلوت نخواهیم داشت. ما هر لحظه در معرض اطلاعات جدید هستیم. آنقدر سرعت ورود اطلاعات بالاست که ما توانایی پردازش آن‌ها را هم نداریم تا چه رسد به این که بخواهیم برای مدتی از بند آن‌ها رها شده و به خودمان فکر کنیم.بنابراین ما نه وقتش را داریم و نه می‌توانیم با خودمان خلوت کنیم.
لایکی و اینستاگرام؛ فیلترهای شخصیت!
لایکی یک شبکه اجتماعی است که در حال حاضر بیش از ۱۲ میلیون ایرانی را به خود مشغول کرده است. این شبکه اجتماعی به کاربران خود امکان تولید و انتشار ویدئوهای کوتاه را می‌دهد. لایکی با امکاناتی که دارد مثال خوبی برای بحث این نوشته است. در این شبکه اجتماعی کاربر امکان دارد تا انواع و اقسام فیلترها و افکت‌ها را بر تصویر خود اعمال کند و آن‌ها را به اشتراک بگذارد. کاربران لایکی می‌‌توانند ظاهری بسیار متفاوت‌تر از آن‌چه هستند بسازند و همچنین در ویدئوهای کوتاهی که می‌سازند یک روایت جذاب ولی غیر واقعی از خود ارائه دهند. البته این امکان مختص لایکی نیست. بسیاری از شبکه‌های اجتماعی همین شیوه را دنبال می‌کنند. اما لایکی آنقدر شخصیت‌هایی جذابی می‌سازد که فرد دیگر دوست ندارد از آن دل کنده و به خود واقعی‌اش برگردد. شبکه‌هایی مانند لایکی به مخاطب خود این امکان را می‌دهند که بدون محدودیت، بی‌نهایت خود قلابی و غیر واقعی از خود بسازد و با آن‌ها زندگی کند.
نظیر این مسئله را شبکه پر طرفدار اینستاگرام مشاهده میکنیم. در فضای اینستاگرام مانند لایکی افراد اجازه دارند تا با امکاناتی که در اختیارشان قرار داده می‌شود، خودهای قلابی بسازند و از آن‌چه که حقیقتا هستند فرسنگ‌ها فاصله بگیرند. ضمن این که در اینستاگرام عادت‌ها و رسومی وجود دارد که فرد را درگیر خود کرده و یک نظام جدید برای زندگی او تعریف می‌کند. این عادات و تعارفات اینستاگرامی خود مانعی بر سر خلوت انسانی است. فرهنگ اینستاگرامی مملو از بازنمودهای ماهرانۀ زندگی در عیش و جذابیّت است، اما درعین‌حال اکثر این پست ها و استوری‌ها فایده‌ای ندارند. ما یاد می‌گیریم خودمان را با امیدها و انتظاراتی قضاوت کنیم که قالب‌های گمراه‌کنندۀ اینستاگرامی برایمان ترویج می‌دهد. براساس استانداردهای یک صفحه اینستاگرامی، زندگی همگیِ ما ناقص و غیررضایت‌بخش است. تعجبی ندارد که ملالی آزاردهنده اجتناب‌ناپذیر به نظر برسد. امّا این صحیح نیست؛ ما باید تصاویر دقیق‌تری دربارۀ زندگی برای خود در نظر بگیریم، تصویرهایی که شامل مشکلات و ملال ها هم باشند و به ما راه‌های هوشمندانه، عملیّاتی و یاری‌گر برای غلبه بر آن‌ها نشان دهند.[۳]
ختم کلام
شبکه‌های اجتماعی اگرچه ما را از تنهایی درآورده‌اند اما خلوت را نیز از ما گرفته‌اند. ما در شبکه اجتماعی فرصت داریم تا خودمان نباشیم، یک منِ قلابی از خود بسازیم و آن چیزی باشیم که دوست داریم؛ سپس این من‌های قلابی را با هم به اشتراک بگذاریم. من‌های خیالی ما به یکدیگر پیوند می‌خورند و دیگر ما امکان بیرون کشیدن خود از این شبکه اوهام را نخواهیم داشت. بنا بر این دیگر نمی‌توانیم خود واقعی‌مان را پیدا کنیم و خلوتی هم در کار نخواهد بود.
بدون خلوت، انسان هیچ گاه به خود واقعی اش پی نخواهد برد و بدون خودشناسی انسان نخواهد توانست استعدادهایش را شکوفا کند. پس بدین ترتیب شبکه‌های اجتماعی خود مانعی بر سر شکوفایی استعدادهای انسانی هستند.
– برنامه تلوزیونی معرفت، استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی
۲- رساله لب اللباب، علامه سید محمدحسین حسینی طهرانی
۳- https://bashgah.net/%D8%AE%D8%B1%D9%85%D9%86-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7
