الهیات کنترل در جهان سایبری معاصر

الهیات کنترل مفهومی است که در بطن تحول دیجیتال به‌تدریج به روح حاکم بر جهان سایبری تبدیل شده است. بسیاری از تحلیل‌گران از دینامیسم قدرت و فناوری سخن می‌گویند، اما کمتر توجه می‌شود که چگونه «الهیات کنترل» به‌عنوان یک نیروی متافیزیکی، لایه‌های مختلف تجربه انسانی را جهت می‌دهد. در این نگاه، پروژه بزرگ جهان سایبر نه صرفاً نوآوری تکنولوژیک بلکه تحقق رویای انسانی برای دستیابی به کنترل نهایی است؛ کنترلی که هم رفتار انسان را هدف می‌گیرد، هم محیط‌ها، اقتصاد، بدن‌ها و داده‌ها را، و هم در نهایت از طریق الگوریتم‌ها ساختاری می‌سازد که امکان نوعی «تمامیت کنترل» را فراهم می‌کند. الهیات کنترل، در معنای دقیق خود، روح پنهانی است که نظم دیجیتال را از درون سامان می‌دهد.

کنترل‌پذیری رفتارِ انسان نخستین لایه این الهیات است؛ لایه‌ای که در آن انسان نه به‌عنوان سوژه آزاد، بلکه به‌عنوان موجودی پیش‌بینی‌پذیر در نظر گرفته می‌شود. از همان لحظه‌ای که کاربر وارد یک شبکه اجتماعی می‌شود، نشانه‌های رفتاری او بدل به متریالی برای مدل‌سازی تصمیمات آینده می‌گردد. الگوریتم‌ها با تحلیل الگوهای کلیک، مکث، پسندیدن یا ناپسندیدن، ساختارهای ذهنی کاربر را ترسیم می‌کنند. این فرایند صرفاً تحلیل داده نیست؛ بخشی از همان الهیات کنترل است که تلاش می‌کند رفتار انسان را از عرصه عدم‌قطعیت بیرون آورده و در قلمرو پیش‌بینی و هدایت قرار دهد. وقتی پلتفرم‌ها محتوای خاصی را به‌صورت هدفمند به کاربران نشان می‌دهند، رفتار آینده را نه‌تنها پیش‌بینی بلکه مهندسی می‌کنند. در چنین جهانی، آزادی رفتار دیگر معنای کلاسیک خود را از دست می‌دهد و تبدیل می‌شود به توهمی که در میان معماری‌های الگوریتمی پنهان شده است.

اما الهیات کنترل تنها به رفتار انسان محدود نیست. بخش دوم آن—کنترل‌پذیری محیط، اقتصاد، بدن و داده‌ها—بنیاد گسترده‌تری دارد. آنچه در نگاه نخست به‌عنوان مدیریت هوشمند شهرها، بهینه‌سازی مصرف انرژی، یا حتی پایش سلامت مطرح می‌شود، در عمق خود تابع همان روح حاکم است. شهر هوشمند نمونه‌ی روشنی است: میلیون‌ها حسگر در سطح شهر داده‌هایی از حرکت، مصرف، کیفیت هوا، الگوهای تردد و حتی رفتار جمعی شهروندان جمع‌آوری می‌کنند. این داده‌ها سپس به سامانه‌های مدیریتی منتقل می‌شوند تا تصمیمات به‌ظاهر «بهینه» اتخاذ گردد. اما حقیقت این است که این شبکه عظیم حسگری و پردازشی، جهان را به مجموعه‌ای یکپارچه از نقاط کنترل تبدیل می‌کند؛ جهانی که در آن هر جزء باید قابل اندازه‌گیری، قابل ارزیابی و قابل اصلاح باشد.

در اقتصاد نیز همین الگو دیده می‌شود. پیش‌بینی‌های لحظه‌ای بازار، الگوریتم‌های معاملاتی پرسرعت و تحلیل‌های مبتنی بر کلان‌داده، اقتصاد را از یک سیستم آزاد و مبتنی بر تصمیم‌گیری انسانی، به سازوکاری ماشینی تبدیل کرده‌اند که در آن نقش انسان هر روز کمرنگ‌تر می‌شود. بدن نیز از این منطق مستثنا نیست. ابزارهای پوشیدنی، حسگرهای زیستی و اپلیکیشن‌های نظارت بر سلامت، بدن را به شیئی تحت مشاهده دائمی بدل می‌کنند: ضربان قلب، خواب، کالری مصرفی، همه در شبکه‌ای از داده‌ها ثبت و تحلیل می‌شوند تا الگوی «سالم» و «غیرسالم» را تعیین کنند. در همه این مثال‌ها، الهیات کنترل به‌عنوان روح سامان‌دهنده عمل می‌کند؛ روحی که بر این اصل استوار است که جهان باید در تمامی سطوح خود تحت مدیریت مداوم باشد.

اما شاید مهم‌ترین بخش این الهیات، نقش الگوریتم‌ها به‌عنوان ابزار دستیابی به «تمامیت کنترل» باشد. الگوریتم‌ها در ظاهر مجموعه‌ای از قواعد ریاضی‌اند، اما در واقعیت اجتماعی امروز، صورت‌بندی‌های پیچیده‌ای هستند که رفتار، فضا، اقتصاد و حتی معنا را تنظیم می‌کنند. الگوریتم‌ها با تبدیل جهان به داده، امکان ایجاد نظم تمام‌عیار را فراهم می‌کنند. آن‌ها نه‌تنها ابزار اندازه‌گیری بلکه ابزار حکم‌رانی‌اند؛ روایت‌کنندگان معنا و داوران قابل‌اعتماد نظم جدید. اگر در گذشته قوانین اجتماعی یا سیاسی نقش تعیین‌کننده داشتند، امروز بخش قابل‌توجهی از این وظایف به الگوریتم‌ها سپرده شده است. چه چیزی در صفحه اول دیده شود؟ چه رفتاری «عادی» تلقی شود؟ چه کسی در یک شبکه اجتماعی پنهان یا برجسته گردد؟ همه این‌ها تصمیم‌هایی هستند که الگوریتم‌ها در سکوت اتخاذ می‌کنند.

تمامیت کنترل زمانی کامل می‌شود که الگوریتم نه‌تنها داده‌ها را تحلیل کند، نه‌تنها محیط و رفتار را پیش‌بینی کند، بلکه به مرحله تصمیم‌گیری مستقل نیز برسد. اینجا است که الهیات کنترل، که پیش‌تر بیشتر به‌صورت یک روح حاکم عمل می‌کرد، اکنون به نیرویی ساختاری بدل می‌شود. بسیاری از سیستم‌های هوشمند امروزی کسانی را استخدام، حذف یا حتی از دسترسی به خدمات محروم می‌کنند بدون اینکه انسان‌ها مستقیماً مداخله داشته باشند. این روند به معنای ظهور نوعی «سربازان نامرئی نظم» است که در پسِ سیستم، کار سامان‌دهی جهان را انجام می‌دهند.

الهیات کنترل همچنین تأثیری عمیق بر تصور ما از آزادی گذاشته است. وقتی جهان از طریق لایه‌های مختلف نظارت، تحلیل و پیش‌بینی اداره می‌شود، آزادی به‌جای آنکه یک وضعیت طبیعی باشد، تبدیل می‌شود به امری استثنایی و محدود. آزادی دیگر به‌عنوان اختیار انسان تعریف نمی‌شود، بلکه در چارچوب‌هایی تعریف می‌شود که سیستم آن را مجاز می‌داند. به همین دلیل است که برخی نظریه‌پردازان از «آزادی هدایت‌شده» سخن می‌گویند؛ آزادی‌ای که درون مسیرهای طراحی‌شده توسط الگوریتم‌ها حرکت می‌کند. استدلال اصلی آن‌ها این است که در عصر الهیات کنترل، انتخاب‌های ما پیشاپیش توسط ساختارهای داده‌ای و سیستم‌های هوشمند سامان‌دهی می‌شوند.

در نهایت، الهیات کنترل نه صرفاً یک تحلیل تکنولوژیک بلکه یک چارچوب متافیزیکی برای فهم عصر سایبر است. این الهیات نشان می‌دهد که چرا جهان دیجیتال با چنین شتابی به سمت یکپارچه‌سازی، خودکارسازی و محاسبه‌گری پیش می‌رود. این حرکت تنها نتیجه پیشرفت فناوری نیست؛ بلکه ناشی از روحی است که در لایه‌های عمیق‌تر جهان سایبر فعال است. روحی که باور دارد جهان باید قابل‌فهم، قابل مدیریت و قابل کنترل باشد. شاید پرسش اصلی عصر ما این باشد که رابطه انسان با این الهیات چگونه شکل خواهد گرفت؟ آیا انسان در نهایت خالق این نظام باقی می‌ماند یا خود به یکی از اجزای کنترل‌شده آن تبدیل می‌شود؟ این پرسش، نقطه آغاز تأمل جدی درباره آینده نظم سایبری و جایگاه انسان در آن است.