در روزگاری که نیاز به همنشینی، گپ و گفت، بگو و بخند داریم، حتی وقتی در کنار هم هستیم، همنشینی با دوستان مجازی خود را انتخاب می‌کنیم. آری این چنین است دنیایی که صحبت با هوش مصنوعی را نعمت، پست گذاشتن را لذت و استوری کردن را غنیمت می‌داند. دیگر فوتبال در آسفالت سر کوچه با دوستان کیف نمی‌دهد ولی کالاف دیوتی موبایل بی‌انتها حس قدرت، لذت، شور و هیجان می‌دهد. بوی کاغذ نو، میان کتاب تازه به چاپ رسیده در زیر بینیمان نیست اما نسخه الکتریکی کتاب‌ها زیر لمس تبلت‌ها و گوشی‌هایمان هست. جهان دیجیتال ارمغان‌هایی داشته که شاید اجدادمان در رویاهایشان به آن می‌اندیشیدند اما ماجرا سوی دیگری هم دارد و آنهم زندان کردن ما انسان‌ها در نمایشگرهای کوچک و حفره‌های کوچک لنزهای دوربین
اوقات فراغت دیجیتال خیلی وقت است که در تک تک ابعاد زندگیمان تأثیر گذاشته. ما در این جهان دیجیتال به دنبال چه چیزی هستیم و تلاشمان برای رسیدن به حال خوب و قشنگ چگونه امکان پذیر می‌شود؟ شاید مشکل از فراغت دیجیتال نباشد، اما این فراغت گویا بیشتر از اینکه آرامش و حال خوبی به ما بدهد، دارد درگیری‌هایمان را بیشتر و آرامشمان را کمتر می‌کند. این نوع فراغت برگرفته از خیلی چیزها است و خود هم هویت اجتماعی ما را می‌سازد و هم تأثیر گذار است. شاید باید بیشتر و با تأمل این فراغت رو پیش بگیریم.
واقع در چنگ مجاز
در این دنیا که بیشتر از اینکه توجه بر هویت اجتماعی باشد، تمرکز بر هویت فردی است، تک تک ابعاد دیجیتال به‌طور وسیع در زندگی روزمره ما مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این نفوذ جهان دیجیتال که در نحوه گذران اوقات فراغت و شکل‌گیری هویت اجتماعی افراد هم تأثیرگذار بوده، در میان جوانان، تأثیرات قابل‌توجهی داشته است. شاید بشود گفت در جایی قرار داریم که عالم دیجیتال به جای یکی از وجوه هویت آدمی، سازنده بخش اعظم این هویت است و فراغت دیجیتال یکی از جلوه‌گاه‌های این هویت.
اجتماع و جهان دیجیتال
هویت اجتماعی به درک فرد از خود در قالب عضوی از گروه‌ها و جوامع مختلف کمک می‌کند؛ مانند فرهنگ زیسته، شرع چهارچوب‌دهنده، شغل درآمدساز یا علاقه‌مندی‌هایی که زندگی را ساده‌تر می‌کند. این هویت از طریق دادوستدهای اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرد و تقویت و تضعیف می‌شود. از سوی دیگر، فراغت دیجیتال به موقعیت‌ها، فضاها و وضعیت‌هایی گفته می‌شود که فضای مجازی و فناوری‌های دیجیتال برایمان می‌سازد و به‌تعبیری به فعالیت‌های سرگرم‌کننده یا آموزشی اطلاق می‌شود؛ مانند استفاده از شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های آنلاین یا تماشای محتوای ویدئویی.
آب‌باریکه فراغت دیجیتال برای هویت اجتماعی
استفاده از فناوری‌ها و اختیاراتی که جهان دیجیتال در همه ابعاد به ما داده است، در اوقاتی که اطلاق به اوقات فراغت می‌شود، می‌تواند به تقویت هویت اجتماعی منجر شود. بهره‌گیری از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی جدید در تکمیل و گذران اوقات فراغت، موجب افزایش سرمایه اجتماعی جوانان در ابعاد عینی و ذهنی می‌شود. چرا؟ چون انسان بُعد اجتماعی دارد و تعامل با دیگران برایش ضروری است و فضای تعامل به هرصورت که درآید، افراد راه ارتباط با یکدیگر را پیدا می‌کنند و هرچه این ارتباط راحت‌تر شکل بگیرد سرمایه اجتماعی رشد بیشتری پیدا می‌کند. این امر نشان‌دهنده آن است که فعالیت‌های اجتماعی در فضای دیجیتال می‌تواند به تقویت پیوندهای اجتماعی و هویت جمعی کمک کند. همچنین فضای دیجیتال به افراد این امکان را می‌دهد که هویت‌های چندگانه خود را به نمایش بگذارند و در گروه‌های متنوعی حضور یابند که می‌تواند در نهایت به تقویت هویت فردی و اجتماعی منجر شود.
کورشدن آب‌باریکه
با وجود ویژگی‌های سودمند فراغت دیجیتال، استفاده بیش‌ازاندازه و ناآگاهانه از فضای دیجیتال می‌تواند به تضعیف هویت اجتماعی منجر شود. اگر بخواهیم مثالی برای تضعیف هویت اجتماعی بزنیم این چنین است: زمانی که فرد بی‌محدودیت ارتباط‌های وسیع با همه طیف‌ها می‌گیرد، آن زمان خود را فراموش می‌کند و زمانی که خود را فراموش کند، قدم بر بیابانی بی‌انتها از بی‌هویتی می‌گذارد و ناگهان خود و دیگران را از دست می‌دهد. حال هرچه افراد بیشتر به سمت زندگی دیجیتالی سوق پیدا کنند، هویت اجتماعی آن‌ها کمرنگ‌تر می‌شود.
چراکه استفاده گسترده از فناوری‌های دیجیتال و گذران اوقات فراغت در فضای مجازی می‌تواند به کاهش تعاملات اجتماعی واقعی و تضعیف پیوندهای اجتماعی عالم واقع منجر شود. استفاده بی‌رویه از رسانه‌های اجتماعی می‌تواند باعث احساس انزوا، کاهش مهارت‌های اجتماعی و از دست رفتن ارتباطات انسانی واقعی شود.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در این زمینه، شکاف بین جهان دیجیتال و دنیای واقعی است. افراد ممکن است در دنیای مجازی ارتباطات پررنگی برقرار کنند، اما در زندگی واقعی نتوانند این ارتباطات را به خوبی برقرار کنند. این امر می‌تواند به چند هویتی و ساخته‌شدن چند شخصیت برای یک شخص منجر شود و از دست رفتن هویت اجتماعی و اجتماعی شدن افراد نیز رقم بخورد. همچنین، مطالعات نشان می‌دهد که در برخی موارد، فضای دیجیتال ممکن است به شکل‌گیری هویت‌های غلط یا تصنعی کمک کند که در نهایت برای فرد رضایت‌بخش نباشد و بر روابط اجتماعی‌اش در زندگی واقعی او تاثیر منفی بگذارد.
بستر سازنده هویت اجتماعی و فراغت دیجیتال
محیط رشد و نمو و زندگی افراد نقش اساسی در نحوه گذران فراغت و شکل‌گیری هویت اجتماعی آن‌ها دارد. در جوامعی که دسترسی به عالم دیجیتال محدود است، افراد بیشتر به فعالیت‌های فراغتی سنتی و تعاملات حضوری می‌پردازند که این امر به تقویت هویت اجتماعی مبتنی بر فرهنگ و سنت‌های محلی منجر می‌شود. در این جوامع، فراغت اغلب به‌طور مستقیم به تعاملات اجتماعی حضوری مانند دیدار با خانواده، دوستان و همسایگان محدود می‌شود. اما در مقابل، در جوامعی که زندگی دیجیتال بنای زندگی واقعی را می‌چینند، افراد بیشتر به فعالیت‌های فراغتی دیجیتال روی آورده‌اند. این تغییر می‌تواند به انفجاری در زندگی انسان‌ها منجر شود؛ انفجاری اجتماعی، انفجاری هویتی و انقلابی در تعاملات که نظام سنتی را دچار چالش و درگیری تضادها می‌کند. بنابراین، در جوامع دیجیتال، افراد ممکن است هویت‌های مختلفی از خود ایجاد کنند که هر کدام ممکن است با ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی متفاوتی در تناقض باشد.
آموزش تنها راه عبور درست از گذرگاه زندگی دیجیتال
یکی از مهم‌ترین عوامل در استفاده درست از دنیای دیجیتال، آموزش و آگاهی‌بخشی است. آموزش نسلی که درحال شکل‌دادن شخصیت و هویت خود هستند و کاربران فضای مجازی که بخش اعظم اوقات خود را خرج فراغت دیجیتال می‌کنند. آگاهی‌بخشی درباره نحوه استفاده صحیح از فناوری‌ها می‌تواند به جلوگیری از بروز مشکلات و چالش‌های اجتماعی کمک کند. آموزش در این زمینه به افراد این امکان را می‌دهد که تفاوت بین زندگی واقعی و مجازی را بهتر درک کنند و بتوانند ارتباطات اجتماعی خود را به شیوه‌ای متوازن و موثر برقرار سازند. سیاست‌های عمومی نیز می‌توانند نقش بسزایی در ایجاد این آگاهی داشته باشند. دولت‌ها و نهادهای آموزشی می‌توانند با طراحی برنامه‌های آموزشی ویژه، از کودکی تا بزرگسالی، به آموزش استفاده صحیح از فضای دیجیتال بپردازند و به افراد کمک کنند تا با رعایت تعادل میان فضای دیجیتال و دنیای واقعی، هویت اجتماعی خود را به بهترین شکل ممکن حفظ کنند.
در انتها
اوقات فراغت دیجیتال می‌تواند به تقویت و تضعیف هویت اجتماعی منجر شود. استفاده متعادل و هدفمند از فناوری‌های دیجیتال می‌تواند به گسترش تعاملات اجتماعی و تقویت هویت جمعی کمک کند. در مقابل، استفاده بی‌رویه و ناآگاهانه ممکن است به انزوای اجتماعی و کاهش پیوندهای اجتماعی منجر شود. بنابراین، آگاهی‌بخشی و آموزش در زمینه استفاده بهینه از فضای دیجیتال، به‌ویژه در میان جوانان، امری است که تا اتفاق نیافتد، زندگی اجتماعی و سنتی از بین می‌رود. در نهایت، با توجه به روند جهانی‌شدن زندگی دیجیتال، باید راهکارهایی برای سازگاری با تغییرات نوین ارائه داد و جامعه را به سوی استفاده متعادل و معقول از این ابزارها هدایت کرد.
