سایبرپژوه– وقتی در فضای دیجیتال از پلتفرم حرف می‌زنیم، دقیقاً از چه حرف می‌زنیم؟
در گام نخست، باید تعریف روشنی از پلتفرم ارائه داد. در ارتباط با بررسی پلتفرم‌ها که از نظرگاه‌های گوناگون مورد بررسی قرار می‌گیرد برخی دیدگاه ها بر روی اقتصاد پلتفرم های دیجیتال متمرکز است. مسئله در اینجا آن است که اپراتورها چگونه با ساختارهای موجود دچار چالش شده و چگونه تحلیل اقتصادی تاثیر شبکه ای پلتفرم‌ها را مورد محاسبه قرار می‌دهد. شاید بتوان گفت «پلتفرم‌ها، واسطه‌های دیجیتال به معنای سرویس‌های جامعه اطلاعاتی هستند که عمدتاً از طریق اینترنت یا ابزارهای دیجیتال مشابه که مشتریان را قادر می‌سازد تا با عرضه کنندگان کالا، خدمات و محتوای دیجیتالی وارد قرارداد متقابل شوند، قابل دسترسی هستند»[۱].
تاکنون تقسیم‌بندی‌های مختلفی از انواع پلتفرم‌های برخط(دیجیتال) ارائه شده است که ذیلا به چند مورد از آنها اشاره می‌شود:
- بر مبنای دسترسی به اطلاعات (یا محتوا) مانند موتورهای جست و جوی عمومی ( گوگل و بینگ) یا موتورهای جست و جوی تخصصی ( مانند تریپ ادوایزر ، یلپ ، گوگل شاپینگ ، کلکو )، این طبقه بندی شامل سرویس‌هایی نیز می‌شود که دسترسی به شمار زیادی از محتوا را مانند نقشه ها و گوگل مپ و مواردی این چنینی و سرویس‌های دیگری چون سرویس های جمع آوری اخبار و پلتفرم های ویدئو (یوتیوپ، دیلی موشن) تضمین می کند.
- بر مبنای دسترسی به داده شخصی و دیگر محتوای خصوصی مانند شبکه های اجتماعی (مثل فیسبوک و لینکدین).
- بر مبنای دسترسی به ارائه خدمات و کالا توسط شخص ثالث مانند بازارهای آنلاین ( مثل آمازون، ای بی، علی‌بابا ) و یا پلتفرم‌های اقتصاد اشتراکی (اوبر، ایر بیانبی).
- بر مبنای دسترسی به نیروی کار، قابلیت های تخصصی و فکری مردم ( مانند تسک ربیت) پلت فرم های وظیفه
- بر مبنای دسترسی به سرمایه و پول (Kickstarter, GoFundMe) و سیستم های پرداخت مانند بیت کوین[۲].
ظهور پلتفرم‌ها؛ تحولی بنیادین در عرصه سایبر
یکی از جدیدترین تحولات فضای مجازی که به طرز شگفت‌آوری انگاره‌های اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی(به معنای مرزبندی های سیاسی) را دستخوش دگرگونی بنیادین کرده است، پیدایش پلتفرم هاست. پلتفرم های برخط در زمره ظرفیت های فناورانه نوظهور قرار می گیرند که بر بستر تلفن های هوشمند، برنامه های کاربردی و به طورکلی فضای وب ارائه می شوند و عمدتا مشتمل بر سرویس های تجمیع کننده محتوای تجاری در حوزه های مختلف اعم از فروشگاه مجازی، سرویس های صوت وتصویر، سرویس های تبلیغاتی، سرویس های ارزش افزوده و … هستند. پلتفرم فراتر از یک بستر فناورانه و صرف‌نظر از این که در کجا و به چه صورت عنوان شود، مفهومی است در برگیرنده نوعی ارتباط دو سویه یا چندسویه با هدف مشخص.
بر همین اساس شکبه‌های اجتماعی و سامانه‌های ارتباط تجاری آموزشیِ برخط نیز نوع کلی‌تری از پلتفرم محسوب میشوند و زیرساخت‌های فنی مثل ویندوز یا اندروید نوع جزئی یا متفاوتی از این مفهوم. خود پلتفرم‌ها می‌توانند با ارتباط و ترکیب با یکدیگر ، پلتفرم هایی با معماری بزرگتر و پیچیده‌تر ایجاد کنند.. وقتی از پلتفرم در بسترهای فناوری صحبت می‌کنیم عمدتا انتظاراتی مانند ثبات اجرایی، ارتباط استاندارد و قابلیت توسعه مدنظر است، اما وقتی پلتفرم‌ها را با مفاهیم تجاری و کسب و کار بررسی می‌کنیم، مشخصا هدف آن ارزش آفرینی مالی است. پلتفرم‌های اجتماعی مانند فیسبوک، تلگرام و.. اگرچه معماری فناورانه‌ای دارند به لحاظ تأثیر اجتماعی و سیاسی هم مورد توجه هستند، چرا که آنها از ابهت و اثرگذاری پلتفرم های قدرتمند و بدون رقیب سنتی مانند رادیو، روزنامه و تلوزیون به شدت کاسته‌اند. ترکیبی پیچیده از فناوری، ارزش اقتصادی و تأثیر اجتماعی. به همین دلیل می‌توان اینطور نتیجه گرفت که پلتفرم‌ها علاوه بر تأثیر فناورانه، مالی و اجتماعی بر شبکه تحت نفوذ، بر ماهیت خود و ساختارهای قبل از خود نیز تأثیرگذارند.
در پرتو تحول دیجیتال، پلتفرم های برخط به رکن اصلی هر کسب و کاری تبدیل شده‌اند و البته غیر ممکن است که هر صاحب کسب و کاری برای خودش پلتفرمی راه بیاندازد و بخواهد که مشتریان خود را روی آن پلتفرم متمرکز کند، در نتیجه پلتفرم هایی که نفوذ عمیقی در بازار دارند به نوعی شریک اصلی همه کسب و کارها میشوند. البته شریکی که ریسکی هم تقبل نخواهد کرد[۳].
چالش‌های حکمرانی بر پلتفرم‌های دیجیتال
پلتفرم ها بسیاری از اختلالات قانونی را ایجاد می کنند؛ در واقع سرمنشاء ایجاد تزاحمات قانونی هستند. خصوصاً زمانی که در حاشیه قوانین موجود عمل می کنند مانند قانون کار در مورد پلتفرم اوبر، قانون کپی رایت و حفاظت از داده مانند موارد گوگل و فیسبوک و مواردی از این دست. برخی از پلتفرم ها از برخی دیگر دارای خسارات بیشتری و تزاحمات بیشتر قانونی هستند. در واقع پلت فرم ها به طور غالب ایجاد کننده مسائل مهمی در عرصه قانونگذاری و تنظیمگری هستند. در واقع، مسائل عمدهای در حوزه قانونگذاری و تنظیم گری ایجاد می کنند. مفهوم پلتفرم به طور گسترده در مباحث آکادمیک مطرح شده است. اما هنوز فقدان مفهوم کاربردپذیر احساس می شود.
از نظرگاه حکمرانی فضای مجازی، باید این ضمانت وجود داشته باشد که پلتفرم ها، پاسخگو هستند، چرا که پلتفرم ها دسترسی گسترده ای به اطلاعات و محتوای بخش های عمده ای از جامعه را دارند. در واقع، رژیم مسئولیت برای پلتفرم ها در جاهای مختلف علی الخصوص اتحادیه اروپا یک مسئولیت محدود است. که این رژیم و قوانین و قواعد مرتبط با آن در دستورالعمل تجارت الکترونیک اتحادیه اروپا آورده شده است. این رژیم زمانی تعبیه شده است که پلتفرم ها به این مقیاس دارای کارکرد نبوده اند و این چنین تاثیرگذار در بازار دیجیتال نبوده اند. از این روی برای مقررات گذاری در حوزه پلتفرم ها ساختار جدید قانونی لازم است. در واقع لزوم شفافیت بیشتر در خصوص پلتفرم ها احساس می شود. یکی از مفاهیم مهمی که پلتفرم ها را از حوزه مقررات گذاری در عرصه صوت و تصویر مبرا کرده است. مفهوم «مسئولیت ویراستاری» است. در واقع پلتفرم ها از این حیث که فاقد مسئولیت ویراستاری هستند در نتیجه در حوزه قوانین مرتبط با صوت و تصویر قرار نمی گیرند.
اما امروزه این نگرش و رویکرد به مسئولیت ویراستاری تغییر پیدا کرده است و متخصصان قانون گذاری در این حوزه بر این عقیده هستند که پلتفرم ها دارای درجه ای از مسئولیت ویراستاری هستند، به این خاطر که محتوای بارگذاری شده را به وسیله ابزارهای گوناگون سازماندهی و ساختاردهی می کنند. و نکته اساسی در این دخالت کردن و دست کاری کردن لزوما در اثر استفاده از الگوریتم های خودکار نیست. مسئله دیگری که در خصوص پلتفرم ها وجود دارد مسئولیت رو به افزایش مسائل مرتبط با پلتفرم های آنلاین درباره تخصیص درآمدی است که از طریق توزیع آنلاین محتوای حفاظت شده دارای کپی رایت به دست آمده است. با توجه به افزایش نقش پلتفرم های اشتراک گذاری محتوای دیجیتال در توزیع محتوای حفاظت شده دارای حق کپی رایت به وسیله کاربران و در نظر گرفتن رشد منافع اقتصادی که پلتفرم ها از این محتوا به دست می آورند، مسائلی را در خصوص توزیع محتوای آنلاین و رعایت انصاف و برابری میان توزیع کنندگان و صاحبان حقوق آنان ایجاد کرده است[۴]. در سال ۲۰۱۷، زمانی که مردم برای مشاهده ویدیو آنلاین سپری می کنند، بیشتر از ۲۰۰ دقیقه در روز است، بیشتر از زمانی که صرف تماشای تلویزیون می کنند. در سال ۲۰۱۷، کودکان ۴ تا ۱۵ ساله به طور متوسط ۴۲ دقیقه در روز را صرف تماشای محتوای یوتیوب می کنند.
[۱] IRIS Plus 2016-3, VOD, platforms and OTT: which promotion obligations for European works? European Audiovisual Observatory, Strasbourg, 2016 ISSN 2079-1062
[۲] Ibid.
[۳] Digital platforms: to regulate or not to regulate? Message to regulators: fix the economics first, then focus on the right regulation, prof. Alain Strowel (UCL and USL-B) with Prof. Wouter Vergote (USL-B).
[۴] Addressing harmful online content, A perspective from broadcasting and on-demand standards regulation,
Publication Date: 18 September 2018, OFCOM.
