رادیکالیسم افسارگسیخته با شبکه‌های اجتماعی
چگونه شبکه‌های اجتماعی تندروی جنبشها را افسارگسیخته می‌کنند؟
سایبرپژوه– شبکه‌های اجتماعی تحولات بنیادینی در جنبشهای اجتماعی ایجاد نموده‌اند. ایجاد ارتباطات در بستر این شکبه‌ها خاصیتهایی را به روش، نوع و اهداف جنبشهای اجماعی افزوده‌اند. تسهیل شبکه‌سازی، ارتباط و تبلیغات از جمله این تحولات است. جنبشهای اجتماعی نیز که همواره به عنوان یکی از مسائل اصلی عرصه سیاست قلمداد می‌گردند. به عقیده آلن تورن، جنبشهای اجتماعی موضوع اصلی جامعه‌شناسی هستند۱. نوع و روش کنشگری سیاسی جنبشها برای پژوهشگران حوزه جامعه شناسی سیاسی دارای اهمیت بسزایی است. یکی از سؤالاتی که پیرامون جنبش های اجتماعی مطرح است این است که چگونه یک جنبش اجتماعی به سمت ” رادیکالیسم” سوق داده میشود و اکنون با تحولات فوق این سوال نیز افزوده شده است که شبکه های اجتماعی چقدر باعث تشدید این رادیکالیسم در جنبش های رادیکال شده اند؟ در این نوشتار قصد داریم به این سوال بپردازم که شبکه‌های اجتماعی در کدام مؤلفه‌های رادیکالیسم و به چه شکلی دخیل بوده‌اند.
معنای رادیکالیسم در لغت
رادیکال (تندرو) و رادیکالیسم (تندروی) که از واژه یونانی رادیکس Radix به معنای «ریشه» گرفته شده، صفتی است برای همۀ نظرها و روش‌هایی که خواهان دگرگونی بنیادی و فوری در نهادهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی موجود هستند. رادیکالیسم، بیشتر برای توصیف فکر و عمل سیاسی چپ افراطی به کار می‌رود، گرچه جامعه‌شناسان آمریکایی از رادیکالیسم راست نیز سخن به میان آورده‌اند، یعنی گروهها و گرایش‌هایی که با محافظه‌کاری سنّتی و احترام به حقوق فردی مخالف هستند.
دسته‌بندی جنبشهای رادیکال
برای آسان‌سازی تحلیل منطق عمل جنبشهای اجتماعی، آن‌ها را از جهات مختلفی تقسیم بندی می‌کنند که یکی از معروف ترین این تقسیم‌بندی‌ها را دیوید آبرل انجام داده است. او در این تقسیم بندی جنبشها را به چهار دسته مختلف صورت‌بندی می‌کند۲.
جنبشهای دگرگون ساز
هدف این جنبش ایجاد دگرگونی و تغییرات فراگیر در تمامی عرصه‌های اجتماع است، اعضای این جنبش خواهان تغییرات سریع و عظیم و جامع و حتی همراه با خشونت هستند. گاهی این جنبش به انقلاب منجر می‌گردد و تغییرات ساختاری عظیمی در جامعه را ایجاد می‌نماید.
جنبش اصلاحات
هدف محدودتری چون اصلاح و انتظام برخی ابعاد جامعه را دارد که در جهت اعتراض به بی‌عدالتی و تبعیض در اجتماع طرح شده است. جنبشهای دگرگون ساز و اصلاح طلب هر دو خواهان دگرگونی در جامعه هستند، اما جنبش اصلاح طلب یک فرایند اجتماعی تلقی می‌گردد.
جنبش رستگاری‌بخش (مذهبی)
هدف این جنبش نجات اعضای اجتماع به لحاظ مسائل اعتقادی و اخلاقی است که با توجه به تزلزل دستورات اخلاقی در جامعه، اصول رستگاری بخش را بیان می‌سازد.
جنبش تغییردهنده
این جنبش خواستار تغییرات جزئی در رسوم و آداب و هنجارهای جامعه است و ویژگی معینی را تغییر می‌دهد.
جنبشهای اجتماعی رادیکال بیشتر از نوع اول هستند که هدف آنان دگرگونی عمیق و سریع در ساختارهای جامعه به نحوی که خواسته‌هایشان تأمین گردد است.
مشخصه‌های جنبش رادیکال
در مجموع عمل رادیکال دارای چند مشخصه است:
۱- خواهان تغییرات بنیادی و فراگیر است
۲- همراه با خشونت است
۳- سرعت عمل بالایی دارند.
علل رادیکال شدن جنبشها
اما چه مناسباتی در جامعه رخ می‌دهد که جنبش های اجتماعی به این سبک کنش سوق پیدا می کنند؟ البته این نیز نکته مهمی است که بسیاری از جنبشها در ابتدا دارای ماهیت رادیکال نیستند و با گذشت زمان به این سمت گرایش پیدا می‌کنند یعنی پس از مدت زمانی که به روش‌های غیر رادیکال به اهداف خود نرسند به این سمت پیش می‌روند. اما دلایلی که سبب این گرایش می‌شوند:
۱- محرومیت نسبی
اگر افراد و گروهها این احساس را داشته باشند که از حقوق خود منع شده‌اند و موانع بسیاری را در مقابل خود برای نیل به اهداف مشاهده کنند دست به اعمال رادیکال می‌زنند. براین اساس ، ریشه رفتارهای افراط گرایانه، نوعی ناکامی ناشی از محرومیت‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است.
۲- انباشت ناهنجاری‌ها
وقتی ناهنجاری ها در یک سیستم و ساختار اجتماعی، منجر به انباشت مطالبات گروه‌های اجتماعی، قومی و مذهبی شد، رویکرد تغییر نیز به عنوان یک پارادایم رفتاری در جهت گیری آنان دنبال می‌گردد. در این شرایط، مقاومت ساختارها با تغییرات بنیادین، به ایجاد شکافهای اجتماعی و فعال شدن گسل‌های درونی جوامع می انجامد. فرآیندی که در نهایت، به شکلگیری خشونت و تندروی در جامعه ختم خواهد شد۳. اعتراضات فمینیست‌ها، هم‌جنسگرایان و جنبش حمایت از سقط جنین از این نوع هستند.
۳- ایدئولوژی‌ها
داشتن یک برنامه عمل و ترسیم اهداف برای جامعه که توسط ایدئولوگ‌ها سازماندهی می‌گردد سبب شکلگیری یک ” نمونه آرمانی” (Ideal type) در ذهن افراد میشود. افراد جامعه همواره فاصله میان وضع موجود و نمونه آرمانی و اتوپیای خود را مشاهده می‌نمایند و تغییر بنیادی تنها راه رسیدن به آن آرمان خواهد بود. یکی از نمونه‌های اصلی آن نیز “مارکسیسم” است که در قرن اخیر به عنوان اصلیترین ایدئولوژی در بسیاری از کشورها مطرح شد و گروه‌های معترض کارگری، چریکی و همچنین بسیاری از انقلاب‌ها برگرفته از این نگاه بوده‌اند.
در برخی موارد دیگر عنصری مانند ” ناسیونالیسم” به عنوان ایدئولوژی بسیاری از گروهها است که باعث بروز رفتارهای رادیکال می‌گردد. جنبشهای راست افراطی( far-right ) اروپا که در دهه اخیر رشد چشمگیر هم داشته است از این قبیل گروه‌هاست که اقدامات تروریستی زیادی نیز انجام داده‌اند.
خاصیت بخشی شبکه های اجتماعی
اما شبکه های اجتماعی چه خاصیتهایی دارند که می تواند باعث تشدید رادیکالیسم در جنبش ها گردد؟
به نظر می رسد شبکه های اجتماعی چند مشخصه دارند که در ویژگی های مختلف جنبش های رادیکال خود را بروز می دهد:
۱- خاصیت شبکه سازی
شکبه‌های اجتماعی با فراهم آوردن بسترهای آسانتر برای ارتباطات؛ شبکه سازی بین افراد این گروه ها را راحتتر نموده است. این خاصیت برای تمام گروه های غیررادیکال دیگر هم کاربرد دارد اما گروه های رادیکال چون با طرد اجتماعی و سیاسی مواجه هستند برای شبکه سازی با محدودیت هایی مواجه می گردند که با وجود شبکه های اجتماعی و بسترهای مجازی این محدودیت ها تا حدودی رفع می شود.
افراد از نقاط مختلف یک کشور و یا شهر در بستر شبکه های اجتماعی اقدام به طراحی، هماهنگی،اجرا و ارسال بازخورد برای همفکران خود خواهند نمود. این بستر در مشخصه «سرعت عمل بالا» جنبشهای اجتماعی دخیل است که این سرعت عمل را افزوده خواهد نمود.
۲- خاصیت به تصویر کشیدن
قابلیت به تصویر درآوردن رنج ها، همبستگی ها، اقدامات رادیکال باعث افزایش حس همبستگی و اتحاد در میان اعضا و حس موثر بودن خواهد داشت. تصویر برانگیزاننده احساسات است. برای مثال اگر تصویری از کشته یا مجروح شدن یکی از اعضا دست به دست گردد باعث برانگیخته شدن احساسات خواهد شد. البته سطح این برانگیختگی به علت رادیکال شدن جنبش نیز بستگی دارد. اگر علت این رادیکالیسم در ابتدا «محرومیت نسبی» باشد چنین تصویری بسیار بیش از زمانی است که «انباشت ناهنجاری» علت رادیکال شدن است، احساسات را برانگیخته خواهد کرد. رهبران نیز از شبکه های ایجاد شده در این بستر، اقدام به تهییج افراد زیرگروه خود خواهند نمود. نمونه برجسته و اخیر آن جنبش «ضد نژادپرستی» در آمریکا است. اگر آن لحظات آخر نفس کشیدن جرج فلوید به تصویر درنیامده و در شبکه های اجتماعی گسترده نشده بود شاید هرگز در چنین زمانی و همه گیری کرونا شاهد این جنبش دنباله دار نبودیم.
این خاصیت شبکه های اجتماعی باعث می شود جنبش های رادیکال «خشونت» بیشتری را به کار ببرند چون احساس مظلومیت بیشتری خواهند کرد.
۳- خاصیت تبلیغ و جذب افراد
تبلیغ به جذب نظر افراد دیگر در دستور کار هر گروه و جنبش اجتماعی است. این گروه ها به دلیل محدودیت های شدید از طرف دولت ها؛ مجبور به پنهان کاری هستند و از دیگر راهکارهای عادی و قانونی محروم هستند. بنابراین شبکه های اجتماعی که آزادی عمل فراوانی به دور از نظارت های حاکمیتی برای کاربران ایجاد نموده است، بستر مناسبی برای این گروهها خواهد بود تا با تبلیغ ایده و آرمان خود به جذب افراد بپردازند. هر چه تعداد حامیان این گروه ها بالاتر باشد و همچنین افراد از طبقات مختلف اجتماعی جذب گردند خواستار تغییرات بنیادی تری خواهند بود. این خاصیت شبکه های اجتماعی باعث تشدید مشخصه «تغییرات بنیادین و فراگیر» خواهد شد.
فرجام سخن
شبکه‌های اجتماعی با خاصیت ایجاد شبکه بین افراد، به تصویر کشیدن رنج ها و محنت های افراد و همچنین آزادی عمل کاربران باعث شده است که گروه های اجتماعی رادیکال بستر مناسبتری برای کنش رادیکال خود بیابند و مشخصه های تغییرات بنیادین و فراگیر، خشونت زیاد، سرعت عمل بالا در این جنبشها افزوده گردد. افرادی که پیش از این با محدودیت های زیادی برای شبکه سازی، برنامه ریزی و هماهنگی مواجه بودند اکنون فضای آرمانی با آزادی عمل بالایی را روبه روی خود مشاهده نموده و با انتشار تصاویر خود هم در جهت«مظلوم نمایی» و هم در جهت «قدرت نمایی» به رادیکالیسم بیشتری سوق پیدا می کنند.
مراجع
۱. جامعه شناسی سیاسی معاصر، کیت نش، ص۱۶۲
۲. ارتباطات, جهانی شدن و جنبشهای اجتماعی(نگاهی اجمالی به جنبش اصلاح طلبی در ایران) – فرهاد نصرتی نژاد
