تاکنون اغلب چالش هایی که در مورد گسترش فضای مجازی مطرح شده اند، چالش هایی هستند که زندگی «امروز» ما را تحت تاثیر قرار می دهند. با این حال گسترش اینترنت تنها بر روی نسل حاضر تاثیر نخواهد گذاشت؛ بلکه نسل های آینده را نیز به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد. یکی از این تاثیرات، تغییراتی است که در درک انسان ها از تاریخ و تاریخ نگاری رخ داده و خواهد داد.
تاریخ را باید در کجا جست؟
در تعریفی مختصر و یک خطی، تاریخ دانشی است که به احوال گذشتگان اختصاص دارد. مورخ یا کسی که تلاش دارد در حوزه تاریخ تحقیق کند یا دست کم اطلاعاتی به دست آورد، می تواند با قدری اهتمام و با رجوع به منابع در دسترس، به محتوای مورد نظر خود دست پیدا کند. اما به نظر می رسد سرنوشت دانش تاریخ پس از ظهور اینترنت و تحقق دنیای جدیدی که به عصر ارتباطات مشهور است دچار پیچیدگی های بسیاری باشد. در حالی که منابع تاریخی عموما در کتاب های مختلف و گوناگون، اشیا تاریخی و نقل های شفاهی جستجو می شود، نمی توانیم تاریخ چند دهه اخیر را صرفا در منابع شناخته شده جستجو کنیم.
البته در نگاه اول به نظر می رسد گسترش رسانه های سمعی و بصری و همچنین گسترش قابل توجه منابع چاپی و کتاب های مختلف، کار مورخان دهه های بعدی یا سده های آینده را راحت تر کرده باشد. به طور مثال آنها می توانند با رجوع به آرشیو های باقی مانده در سایت های اینترنتی یا آرشیو اخبار و یا برنامه های تلوزیونی، در حوزه هایی کاوش و اقدام به تحقیق کنند که تاکنون ناممکن یا دست کم بسیار دشوار بوده است. به طور مثال، همچنان که ما اطلاعاتی نسبتا غنی از مناسبات سیاسی و حاکمیتی اعصار گذشته داریم (زیرا تاریخ نویسان عموما در حمایت پادشاه به نگارش تاریخ می پرداختند) اطلاعتمان از مناسبات اجتماعی و روزمره مردم روزگاران پیشین کمتر است و هم اکنون چنین موضوعاتی با رجوع به منابع غیرمستقیم شناخته و بررسی می شوند. این مشکل در مورد برخی موارد مانند بررسی انواع پای افزار زنانه به طور مضاعفی وجود دارد؛ زیرا برخی حوزه های زندگی روزمره به علت در دسترس نبودن مستقیم برای نقل کنندگان یا بداهت بیش از حد آن برای تاریخ نویسان همان دوره، دور از پرداخت منابع تاریخی قرار گرفته اند و در مثال ذکر شده به علت مقتضیات فرهنگی پرداختن به چنین مسئله ای ممکن نبوده است.
اینترنت یاری رسان یا نابود کننده تاریخ نگاری؟
بنابراین احتمالا تاریخ نگاه سده های آینده با رجوع به گستره قابل توجهی از منابع خصوصا منابع اینترنتی که در مقابل آرشیو های تلوزیونی مانند اقیانوسی در مقابل یک کاسه آب هستند، کار راحتی برای نگارش یا تحقیق در تاریخ خواهد داشت. در این معنا پدیده اینترنت نه تنها به شناخت بیشتر ما از تاریخ خود و جوامع دیگر کمک کرده است، که اساسا بهترین یاری رسان مورخ های آینده نیز خواهد بود.
اما همین جا و در همین نقطه می بایست روی دیگر سکه و آن سوی خوش بینی را نیز مد نظر قرار داد. اینترنت و گستره غیرقابل تصور اطلاعات آن، دانش تاریخ را با دو چالش اساسی روبرو می کند:
اولین چالش به گزینش اطلاعات و روایت تاریخی اختصاص دارد. اگر ما بخواهیم روایتی از تاریخ امروز ارائه کنیم کدام یک از اطلاعات در دسترس –که به لحاظ کمی بسیار قابل توجه اند- ارزش روایت را خواهند داشت؟ مورخ آینده ما چگونه می تواند بین این حجم از داده ها و اطلاعات که اتفاقا بسیاری از آنها با یکدیگر تناقض دارند و مستقیما علیه هم نوشته شده اند قضاوت کند؟ مورخ چگونه می تواند روش های شناخت تاریخی و منبع شناسی خود را آن چنان به روز و منطعف کند که بتواند ابزاری کارامد برای بررسی تمام انواع داده های موجود در اینترنت با تمام پیچیدگی هایشان پیدا کند؟ پاسخ به این پرسش ها اگر نگوییم ناممکن، دست کم بسیار دشوار است و مورخان را در هر سطحی از تحقیق، چه تحقیقات کلان در مورد تاریخ حیات جمعی بشری یا حتی تحقیق در مورد پدیده و واقعه ای خاص را نیز دچار مشکل خواهد کرد.
اما دومین چالش، بزرگ تر و پیچیده تر خواهد بود. فضای مجازی و اینترنت تنها به گسترش کمی و عددی منابع قابل استفاده تاریخی منجر نشده اند، بلکه اساسا درک ما از تاریخ را نیز تا حدودی عوض کرده اند. در حالی که دانش تاریخ با نحوی از فاصله گرفتن از امور و نگاه از بیرون ممکن می شود، فضای مجازی نه تنها همه امور را نزدیک کرده و آن ها را در کثرت مختلط، غیرقابل شناسایی کرده است، بلکه همزمان میان آن ها نیز فاصله بسیاری انداخته است. به بیان دیگر، پدیده اینترنت به طور متناقض و همزمان، ما را نسبت به امور مختلف دور و نزدیک کرده و به همین ترتیب درک رایج ما از زمان و مقوله تاریخ دچار تغییرات عمده ای شده که به نظر می رسد با شدت گرفتن روند مجازی شدن و اینترنتی شدن همه امور، این درک به نقطه های رادیکال و مسئله ساز تر دیگری نیز سرایت کند.
در نتیجه می توان گفت که اینترنت و دنیای مجازی که نوع جدیدی از تعاملات را ایجاد کرده و به تغییری کانونی در تاریخ دست زده اند به طوری که با قرار دادن مشکلات و چالش های مختلف در مسیر تحقیقات تاریخی نسبت به خود، راه را برای تاملات از نوع فلسفه تاریخ همواره ساخته اند.
