اغلب ما تصور خاصی از توسعه و گسترش اینترنت داریم. خوش‌بین‌تر ها تصور می‌کنند که اینترنت صرفا نتیجه تلاش‌های نخبه‌ها و مغزهای فناوری است و بد‌بین‌تر‌ها نیز مستقیما پای ارتش آمریکا و سازمان های جاسوسی را به میان می آورند. اما اگر روایت اصلی توسعه اینترنت هیچ کدام از این دو روایت نباشد چه؟ یاشا لوین در کتاب «دره نظارتی؛ تاریخچه نظامی محرمانه اینترنتی» نشان می دهد که هر دو روایت، نکته بسیاری مهمی را در مورد فناوری‌های را فراموش کرده‌اند او اینترنت را اساساً زاییده یک افق و منظر نظارتی به جامعه می‌داند. «دره نظارتی» از آن دست کتاب هاست که پس از خواندن، همیشه در یاد خواهید داشت.
به‌قلم:سید محمد یحیی هاشمی
یکی از اولین کارهایی که هنگام نوشتن معرفی کتاب می‌کنم، مرور معرفی‌هایی است که افراد دیگر از همان کتاب انجام داده‌اند. مرور معرفی‌های دیگر به خوبی نشان می‌دهد که کدام بخش‌های کتاب بیشتر خوانده شده، چه چیزهایی در مورد کتاب روشن‌تر به نظر می‌رسد و از همه مهم‌تر: به چه چیزهایی کمتر پرداخته شده. جالب‌ترین نتیجه جستجو برای من، خبر چاپ دوم کتاب دره نظارتی (یعنی همین کتابی که قرار است معرفی کنم!) بود. رسیدن به چاپ دوم آن هم در این اوضاع نشر و کتاب، به‌خودی‌خود خبر خوشحال‌کننده‌ای است؛ اما وقتی تیراژ صد نسخه‌ای چاپ اول را دیدم، دوباره به همان حالت پیش‌فرض برگشتم!
«دره نظارتی: تاریخچه نظامی محرمانه اینترنت» از آن کتاب‌هایی است که پیش و پس از مطالعه آن حس و حال متفاوتی خواهید داشت. البته تاریخ نظامی اینترنت آن‌قدر مضمون پرتکراری است که تبدیل به یکی از مشهورات حوزه رسانه و اینترنت شده و شاید اصل اشاره به آن نکته جدیدی نباشد، اما جزئیات ماجرا و اطلاعات بسیار بیشتری که نویسنده از این کتاب داده، از دامنه تاریخ نظامی اینترنت و ارائه اطلاعات خام از آزمایشات و سرمایه‌گذاری‌های ارتش آمریکا یا سازمان‌های جاسوسی و… فراتر می‌رود.
نویسنده کتاب یعنی یاشا لوین، روزنامه‌نگار تحقیقی، گزارشگر، نویسنده، تهیه‌کننده (و اخیراً مستندساز) شوروی الاصل آمریکایی! است. او ۱۹۸۱ در لنین‌گراد سابق (یا سنت پترزبورگ امروزی) به دنیا آمد و در آستانه دهه نود میلادی به همراه خانواده‌اش ساکن آمریکا شدند. عمده شهرت لوین به خاطر دو مسئله است: اول به علت بنیان‌گذاری پروژه S.H.A.M.E (Shame the Hacks who Abuse Media Ethics) که به دنبال رسواسازی افراد و نهادهایی است که در چشم‌اندازی غیراخلاقی (به معنای عام آن) در رسانه‌ها فعالیت می‌کنند و دوم به علت نگارش کتاب «دره نظارتی: تاریخچه نظامی محرمانه اینترنت».
مسئله اصلی لوین در این کتاب، ارائه روایتی نو از گسترش اینترنت است. از دیدگاه او دو روایت اصلی در مورد رشد اینترنت وجود دارد. اولین روایت، روایتی است که بر خلاقیت‌ها و ابداعات خوره‌های تکنولوژی در ساحل غربی آمریکا تأکید می‌کند. ساحل غربی از دهه هفتاد میلادی شاهد رشد خرده فرهنگ‌های جوانی، فستیوال‌های تابستان عشق(Summer of love)، ظهور پانک‌ها، عبور از مرزهای سنتی و از همه مهم‌تر، طرفداری از فناوری‌های جدید بود. به‌طوری‌که بسیاری از پیشگامان فناوری از دل همین فرهنگ رشد کردند و به غول‌های فناوری تبدیل شدند. روایت دیگری نیز در مورد توسعه اینترنت وجود دارد که آن را در تلاش‌های ارتش آمریکا برای توسعه ارتباطات در شرایط نبرد هسته‌ای جستجو می‌کند. روایت لوین به‌عنوان دیدگاه سوم هر چند به هر دو سمت ماجرا توجه دارد، اما اینترنت را اساساً زاییده یک افق و منظر نظارتی به جامعه می‌داند.
از دیدگاه او، ماشینی که «هرمان هولریث» برای کمک به سرشماری و آمارگیری اختراع می‌کند، پدربزرگ و چه‌بسا نیای بزرگ تمام فناوری‌های ارتباطی امروز است. ماشین هولریث، ماشینی بود که با پانچ قسمت‌های مختلف کاغذ بر اساس الگوهای تعیین‌شده، می‌توانست ثبت، بازیابی و دسته‌بندی بسیاری از اطلاعات آمار را ساده می‌کرد. این شیوه بعدها در طول جنگ جهانی و پس‌ازآن، چه برای بررسی آمار سربازان و چه برای شناخت و کنترل گروه‌های دیگر استفاده شد. لوین در این کتاب به‌روشنی گام‌هایی را که ارتش آمریکا برای توسعه این ابزارهای نظارتی انجام داد را بررسی می‌کند.
شخصیت‌هایی که لوین در روایت خود به آن‌ها اشاره می‌کند شامل افراد گوناگونی است. از افراد مشهوری چون جی.سی.آر لیک لایدر، روانشناس و دانشمند علوم کامپیوتر تا ویلیام گودل، افسر اطلاعاتی که تقریباً اطلاعاتی از او در دسترس نیست. بازه موردبررسی نیز تنها به دهه‌های میانی سده بیستم میلادی محدود نیست. روایت لوین از میانه قرن بیستم آغازشده و تا امروز ادامه پیدا می‌کند. با توجه به خصوصی شدن توسعه اینترنت در مرحله‌ای از تکامل آن، طبیعتاً توجه لوین به سمت سازوکارهای این فرایند، و ارتباطات پنهان ارتش آمریکا و غول‌های دره سیلیکون معطوف می‌شود. عنوان کتاب نیز نشان‌دهنده همین ارتباط است: دره‌ای که هرچند به توسعه فناوری مشهور است، اما عمیقاً در جهت توسعه ابزارهای نظارتی عمل می‌کند.
موج افشاگری‌های لوین در این کتاب به اشخاص ضدجریانی چون ادوارد اسنودن، جولیان آسانژ و راجر دینگلداین (موسس پروژه تور) نیز اصابت می‌کند. لوین نشان می‌دهد که حتی پروژه تور به‌عنوان نماد اینترنت آزاد که با شعار دور زدن نظارت و سلطه حکومت‌ها شهرت بسیار زیادی پیدا کرده، پیوندهای بسیار عمیقی با همان ساختارهای نظارتی دارد. ازاین‌جهت، لوین برملا کننده نیمه سیاه روایت‌های رمانتیک از توسعه اینترنت است: خرده‌فرهنگ‌های جوانانه‌ای که با محوریت آزادی و تفریح نمادی از سیاست‌زدایی بودند و با خلاقیت و ابداعات خودشان اینترنت را به‌عنوان ابزار ارتباطات و آزادی توسعه می‌دادند، در عمل سطح آشکار سکه‌ای بودند که آن‌طرف آن ارتش آمریکا، سازمان‌های جاسوسی و سازوکارهای عمیق نظارتی وجود داشت.
لحن لوین در بیان این کتاب، لحنی صمیمی و برخی اوقات آمیخته به روایت اول‌شخص است. او به‌درستی از تجربیات، احساسات و خاطرات مستند خودش در نگارش این کتاب کمک می‌گیرد و مخاطب را قدم‌به‌قدم با خود پیش می‌برد. برخلاف تصور اولیه از این کتاب که نوعی سند پژوهی تاریخی به نظر می‌رسد، روایت یاشا لوین بیشتر به نوشته‌های یک وبلاگ شبیه است. بااین‌حال هرچند حجم بالای کتاب (حدود ۵۰۰ صفحه که البته بخش زیادی از آن منابع و یادداشت‌هاست) خوشایند ذائقه افرادی که به نوشته‌های تلگرامی و بریده‌بریده عادت کرده‌اند نیست؛ اما خوانندگان حرفه‌ای نیز به علت انبوه ماجراها، افراد، سندها، رویدادها و بررسی‌ها کار آسانی برای مطالعه این کتاب نخواهند داشت. همچنین مطالعه این کتاب بدون داشتن بینشی کلی از روایت‌های رایج توسعه اینترنت کمی دشوار خواهد بود. اما نباید مهم‌ترین نکته را فراموش کرد: اگر مسئله مشخصی دارید، می‌توانید تنها بخش‌هایی از کتاب را مطالعه کنید. بخش اول با عنوان تاریخ گمشده، برای علاقه‌مندان به توسعه اینترنت در دهه‌های میانی سده بیستم میلادی و پس‌ازآن اطلاعات کمیابی خواهد داشت. هرچند کلیت بخش دوم به تحولات جدیدتر مربوط می‌شود، اما نیمه اول آن برای افرادی که به جریان‌های معاصر فرهنگی علاقه دارند مفید خواهد بود. لوین در این قسمت به‌روشنی به برخی از چرخش‌های فرهنگی و تحولات اجتماعی معاصر اشاره می‌کند. نیمه دوم بخش دوم نیز به ماجراهای قرن بیست و یکم، مسائلی مانند پروژه تور، پدیده اسنودن و… می‌پردازد.
این کتاب از سال ۱۴۰۲ با ترجمه مریم قهرمانی توسط انتشارات سروش برای مخاطبان فارسی‌زبان عرضه شده است
