فرهنگ سایبری

هنر مبارزه با مزخرفات؛معرفی کتاب “علیه مزخرفات”

حتما شما هم موقع گشت و گذار در شبکه های اجتماعی، چشمتان به حرف های ظاهرا علمی در مورد پزشکی، تغذیه، بدنسازی و … خورده است. ممکن است حجم زیاد این اطلاعات و حرف های ضد و نقیض آنها، شما را هم سردرگم کرده باشد. جالب است بدانید که در خود شبکه های اجتماعی نیز صفحاتی به وجود آمده اند که تلاش می کنند بی اعتبار بودن بسیاری از این حرف های به ظاهر کارشناسانه و علمی را نشان بدهند. اما سوال اینجاست: در میان این حجم سرسام آور از داده ها و اطلاعات، کدام یک از آنها درست می گوید؟

طبیعی است که وقتی در حوزه خاصی متخصص نیستیم، نمی توانیم نظری علمی و کارشناسانه بدهیم. اما می توانیم با برخی از مهارت های انتقادی، بخش مهمی از اطلاعات نادرست و شبه علمی را کشف کنیم. کتاب علیه مزخرفات، دقیقا در مورد همین مسئله است

به قلم‌: سید محمد یحیی هاشمی

احتمالا زمانی که کارل تی. برگستروم و جوین دی. وست مشغول برنامه ریزی برای برگزاری دوره ای در دانشگاه هاروارد با عنوان «علیه مزخرفات» بودند، فکر نمی کردند که موضوعشان تا این حد مورد استقبال قرار بگیرد. در حقیقت، کتاب «علیه مزخرفات» چکیده ای از یک دوره محبوب دانشگاهی است که در سال ۲۰۱۷ با همین نام در دانشگاه هاروارد برگزار شد.

این دو نفر یعنی برگستروم و وست با رشته های رشته علمی جداگانه ای شناخته می شوند. برگستروم یک زیست شناس تکاملی است و وست هم استاد مدرسه اطلاعات در دانشگاه واشنگتن. با این حال، یک زمینه مشترک یعنی علاقه به مطالعه در حوزه داده ها و اطلاعات، آغازی بر یک همکاری پردامنه بود. برگستروم علاقه داشت تا جریان اطلاعات در نظام های اجتماعی و زیستی را بررسی کند و وست نیز بر روی نسبت متقابل داده ها و اطلاعات با پیشبرد علمی جامعه و گفتمان دموکراتیک تمرکز کرده بود. این دو نفر پس از مدتی پی بردند که چگونه داده ها و اطلاعات مزخرف به تمام مویرگ های جامعه و فضای علمی سرایت کرده. آنها مشاهده کردند که چگونه با استفاده از عناوین علمی، شیوه های کمّی و تعابیر ریاضیاتی، مسائلی در جامعه طرح می شود که اساسا هیچ نسبتی با علم و روحیه علمی ندارد. البته آنها به خوبی می دانستند که شیوع مزخرفات در جامعه چیزی نیست که به سالها یا دهه های اخیر مربوط باشد. حتی این قضیه ربطی به تحولات دنیای مدرن هم ندارد. روزگاری، برخی فلاسفه مانند سقراط مجبور بودند تا جلوی شیوع «مزخرفاتی» که سوفسطائیان می گفتند را بگیرند. بنابراین حساسیت آنها روی نوع خاصی از مزخرافت متمرکز شد یعنی مزخرفاتی که به زبان علم، و با استفاده از داده ها و اطلاعات و به شیوه ای ریاضیاتی منتشر می شوند. ما همه می دانیم که ادعاهای مزخرف زیادی در گفتارهای روزانه وجود دارد، اما وقتی این مزخرفات پوشش علم را به خود بگیرند، ماجرا پیچیده تر می شود.

کتاب، با شرحی کوتاه از وضعیت بغرنج امروز آغاز می شود: اینکه مزخرفات همه جا هست و تقریبا تمام حوزه ها را فراگرفته. در حقیقت دو فصل اول کتاب، به نسبت متقابل رسانه ها با گسترش سرسام آور مزخرفات مربوط است. برگستروم و وست استدلال می کنند که هر چند رسانه ها نقش مهمی در پیشبرد گفتمان دموکراتیک و گسترش علم دارد، اما بستر مناسبی برای انتشار خطاها و اطلاعات نادرست نیز محسوب می شود. در فصل سوم به ماهیت مزخرفات پرداخته می شود و نویسندگان تلاش می کنند تا تعریف نسبتا مشخصی از مزخرفات ارائه کنند. هر چند آنها تلاش می کنند تا با ارئه نمونه ها و مثال های متعددی نگاه خودشان را توضیح دهند، اما به صورت مختصر می توان گفت که منظور آنها از مزخرفات: «زبان، اعداد آماری، گرافیک داده ها و سایر اشکال ارائه ای است که با هدف ترغیب از طریق تاثیرگذاری و منحرف کردن خواننده یا شنونده، بی توجه به حقیقت و انسجام منطقی ارائه می شود». بنابراین هر چند ممکن است که امروز مزخرفات بسیاری زیادی مثلا در حوزه سیاست یا فرهنگ وجود داشته باشد، اما تمرکز آنها صرف بر روی مزخرفاتی است که با زبان و پوشش علم ارائه می شود. نویسندگان این کتاب تلاش کرده اند تا فقط به ارائه توصیفی کلی از وضعیت اکتفا نکنند. فصل های بعدی کتاب، در مورد برخی زمینه هایی است که مزخرفات در آن رشد می کنند و به وجود می آیند. «علیت»، «اعداد»، «سوگیری های انتخاب»، «مصورسازی داده ها» و «کلان داده ها» برخی از این زمینه ها هستند. در نهایت، فصل های پایانی کتاب نیز به بحث هایی در مورد شناسایی و رد مزخرفات پرداخته شده و نکاتی در مورد مسئولیت علم، مسئولیت های مدنی و جایگاه حقیقت ارائه می شود.

*

برگستروم و وست هنگامی که می خواستند دوره مشهور خودشان را در دانشگاه هاروارد آغاز کنند، به وب سایتی فکر می کردند که می تواند مانند یک دفترچه راهنما، برخی از محتواهای مفید در این زمینه را ارائه کند. وبسیاتی که آنها با عنوان درست کرده اند(callingbullshit.org)، شامل سیلابس، معرفی کتاب، ویدیوها، ابزارها، مطالعات موردی و به طور کلی موضوعاتی است که می تواند در آینده نیز به مخاطبان کمک کنند. هر چند این دوره ابتدا در یک محیط دانشگاهی ارائه شد، اما مخاطب آن تنها دانشجویان یا اهالی علم نیستند. بسیاری از ما به عنوان افراد معمولی، همواره در معرض اطلاعات و داده هایی هستیم که با ظاهر علمی ارائه می شوند و بنابراین شناسایی شیوه های تولید مزخرفات و مجهز بودن به مهارت مقابله با آنها، می تواند نقش بسیار مهمی در وضعیت جامعه داشته باشد. در نتیجه، همان طور که دو نویسنده کتاب در پایان آن اشاره می کنند، پروژه «علیه مزخرفات» که کتاب حاضر نیز جزئی از آن است، با دغدغه حفظ جامعه مدنی و تضمین سلامت گفتمان دموکراتیک طراحی شده است.

به این ترتیب، مطالعه این کتاب برای بسیاری از خوانندگان غیرانگلیسی زبان نیز مفید خواهد بود. هر چند اغلب مثال ها(که حجم بسیار زیادی از کتاب را تشکیل داده اند و باعث خوش خوان تر شدن کتاب شده اند) مربوط به جامعه یا جوامع غربی است، اما فرم و شکل کلی آنها همان چیزی است که مثلا ما مخاطبان ایرانی نیز در شبکه های اجتماعی مشاهده می کنیم. امروز صفحات فارسی زبان یا گروه های خانوادگی و کاری، پر شده اند از اطلاعاتی که منبع، یا صحت آنها مشخص نیست. در این شرایط، کنترل پیام های تولید شده (یا به تعبیر نویسندگان کتاب: جلوگیری از ارائه مزخرفات) کار ساده ای نیست و بعید به نظر می رسد. اما آموزش و رشد تفکر انتقادی در مخاطبان هم باعث ایمنی جامعه از مزخرفات می شود و هم ارائه دهندگان مزخرفات نیز پس از مدتی از انتشار آنها دلسرد می شوند.

این کتاب با ترجمه عرفانه محبی جهرمی، توسط انتشارات ترجمان منتشر شده و مطالعه آن برای افرادی که به آگاهی انتقادی در عصر رسانه ها اهمیت می دهند یا دستی بر آتش علوم تجربی یا ریاضیاتی دارند، احتمالا تجربه ای لذت بخش و معنادار را ایجاد خواهد کرد. 

نوشته های مشابه

دکمه بازگشت به بالا