بدون شبکه های اجتماعی، هرگز: عناصر سینمای سایبرپانک (قسمت ۶)

صحبت کردن درباره شبکه‌های اجتماعی تبدیل به چیزی بدیهی شده است. تصور اینکه جهان اجتماعی ما از ۲۰ سال پیش تاکنون تغییرات زیادی داشته و ویترین تطورات در شبکه‌های اجتماعی رقم خورده است، کمی کهنه و تاریخی به نظر می‌آید. امروزه ما نمی‌توانیم از جامعه صحبت کنیم، بی‌آنکه از شبکه‌های اجتماعی چیزی نگوییم. حتی برخی پا را از این فراتر گذاشته‌اند و جامعه با واقعیت‌های عینی‌اش را معادل رسانه‌های دیجیتالی قرار داده‌اند. اما فعلا قصد نداریم به این منازعه بپردازیم، زیرا جنس این دعوا به جامعه‌شناسی سایبری برمی‌گردد و مساله ما چیز دیگری است. ما می‌خواهیم به نقش شبکه های اجتماعی در سینما بپردازیم.

شبکه‌های اجتماعی در سینما موضوع ششمین قسمت از عناصر سینمای سایبرپانک است. مساله شبکه‌های اجتماعی روز به روز در سینما مهم‌تر می‌شود و هر سال به تعداد فیلم‌های ساخته شده درباره این قضیه افزوده می‌شود. بررسی برخی از مهم‌ترین فیلم‌های سایبرپانکی درباره شبکه اجتماعی می‌تواند کلیدهای مهمی برای درک اجزای فرمی و محتوایی این ژانر سینما را در اختیار ما قرار دهد.

گزاف نیست اگر بگوییم مهم‌ترین فیلم ساخته شده درباره شبکه‌های اجتماعی را دیوید فینچر ساخته است. فینچر در فیلم سینمایی «شبکه اجتماعی» به شکل‌گیری فیس‌بوک و زندگی مارک زاکربرگ موسس آن می‌پردازد. این فیلم ۳ جایزه اسکار هم برد. نقش‌آفرینی تام هنکس و اما واتسون در فیلم سینمایی «دایره» نیز باعث شده که این فیلم نیز جزو مهم‌ترین آثار این عرصه باشد. قصه فیلم درباره یک کارمند جوان است که در شرکت فناورانه شغل پیدا می‌کند و رفته‌رفته به مدارج بالایی می‌رسد، اما به مرور متوجه می‌شود تحت نظارت بوده و آزادی‌اش در خطر است.

از جمله فیلم‌های خنده‌دار و کمدی درباره شبکه‌های اجتماعی نیز می‌توان به «اینگرید به فنا می‌رود» اشاره کرد. این فیلم به صورت خاص بر روی زندگی اینفلوئنسرهای اینستاگرامی متمرکز است. قصه فیلم درباره دختر جوانی است که وضعیت روحی ناپایداری دارد و به واسطه کامنت‌گذاری در صفحه یک اینفلوئنسر تصمیم می‌گیرد که به لس‌آنجلس سفر کند. این فیلم به خوبی برخی از تاثیراتی را که اینستاگرام بر روی زندگی ما می‌گذارد، نشان می‌دهد. فیلم کمدی دیگر، «من و تو و هرکسی که می‌شناسیم» است. در این فیلم که حال و هوای عاشقانه هم دارد، چند شخصیت از طریق رسانه‌های اجتماعی می‌خواهند عشق واقعی را تجربه کنند.

در ژانر و سبک تریلر هم فیلم سایبرپانکی درباره شبکه‌های اجتماعی ساخته شده است. مثلا می‌توان به فیلم «درون» اشاره داشت. فیلم «درون» درباره دختری است که یک روز صبح از خواب بیدار می‌شود و می‌بیند در یک اتاقی زندانی شده و نمی‌داند چه اتفاقی افتاده است. او سعی می‌کند با استفاده از سیگنال وای‌فای به شبکه اجتماعی اش وصل شده و با دوستان و خانواده‌اش ارتباط برقرار کند. فیلم ترسناک دیگری که در این ژانر ساخته شده، «غیردوستانه» نام دارد. این فیلم به مخاطبان هشدار می‌دهد که بارگذاری هر مطلبی در فضای مجازی، عواقبی را در پی خواهد داشت. فیلم سینمایی «درخواست دوستی» هم ترسناک است. در قصه این فیلم می‌بینیم که لورا درخواست دوستی مارینا در فیس‌بوک را رد می‌کند و منجر به خودکشی دوستش می‌شود. این فیلم نیز مفهوم طردشدگی اجتماعی در شبکه های اجتماعی را نمایان می‌کند. یکی از فرم‌های ابداعی و خلاقانه در سبک ترسناک را نیز در فیلم «جستجو» می‌بینیم. در این فیلم ما شاهد اسکرین‌شات‌های موبایل‌ها و کامپیوترها هستیم. فیلم «جستجو» قصه پدری را تعریف می‌کند که تلاش دارد دختر ۱۶ ساله‌اش به کمک کارآگاه پیدا کند. فیلم ترسناک دیگر، «غیرقابل ردیابی» است. این فیلم درباره یک قاتل سریالی است که از طریق شبکه‌های اجتماعی ترس زیادی را به دل مردم انداخته است و کار پلیس هم برای پیدا کردنش سخت شده است. «دختران شرور» هم مثل فیلم قبلی به قتل و جنایت گره خورده است. در فیلم «دختران شرور» قتل‌ها به صورت آنلاین نمایش پیدا می‌کنند و قاتلان از طریق قتل می‌خواهند افرار مشهوری شوند.

فیلم‌های مطرح درباره شبکه‌های اجتماعی معمولا زاویه‌گیری خاصی با این مدیوم دارند و باید گفت که نگاه‌های بدبینانه و سیاهی درباره این رسانه در سینما حاکم است. از جمله فیلم‌هایی که معرف این نگاه هستند، فیلم سینمایی «قطع ارتباط» است. این فیلم دربار یک زوج، یک نوجوان و پسری جوان است که هر کدام به واسطه فیس‌بوک درگیر ماجراهایی می‌شوند و زندگی‌شان به یکدیگر ارتباط پیدا می‌کند. فیلم سینمایی «خوب نیست» هم با لحن کمدی سیاه نگاه بدبینانه‌ای به شبکه‌های اجتماعی دارد. این فیلم درباره زن جوانی است که قصد دارد با استفاده از شبکه‌های اجتماعی به شهرت برسد اما این خواسته‌اش اتفاقات ناگواری را برای او رقم می‌زند. ما معمولا به صورت ظاهری در شبکه‌های اجتماعی «لایک کردن» و «دوست پیدا کردن» را می‌بینیم، اما موضوع فیلم «متنفر» دقیقا برعکس آن است. این فیلم به تنفر و بیزاری از افراد در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازد، هرچند ممکن است که این تنفر در نهایت به قتل و جنایت مرتکب نشود، اما نتایجی مثل کم شدن مخاطب و لایک را در پی دارد. فیلم سینمایی «ولگردی» هم نگاه بدبینانه‌ای به شهرت در شبکه‌های اجتماعی دارد. «نوآه» نیز فیلم دیگری است که تاثیرات شبکه‌های اجتماعی بر زندگی جوانان را روایت می‌کند. نقد شهرت در شبکه‌های اجتماعی را می‌توانیم در فیلم سینمایی «جریان اصلی» نیز ردیابی کنیم. حضور اندرو گارفیلد در این فیلم به اهمیت آن افزوده است. فیلم سینمایی «نِرو» نیز نگاهی انتقادی به مساله اعتماد در شبکه‌های اجتماعی دارد.

در ژانر تینجیری و فضای زندگی نوجوانان در سینما نیز فیلم مربوط به شبکه های اجتماعی کم نیست. یکی از این آثار، «کلاس هشتم» است. این فیلم به زندگی یک دانش‌آموز کلاس هشتمی می‌پردازد که زندگی‌اش سراسر اضطراب است اما در یوتیوب ویدئوهایی با مضمون توصیه درباره زندگی منتشر می‌کند. نوجوانان از سریال «امیلی در پاریس» هم بسیار خوش‌شان می‌آید، زیرا لی‌لی کالینز در آن حضور دارد. شخصیت اول این سریال بازاریاب شبکه‌های اجتماعی است و می‌خواهد در پاریس به موفقیت برسد. فیلم‌های رومانتیک و عاشقانه نیز درباره شبکه‌های اجتماعی کم نیست. برای مثال باید از فیلم «عشق، تضمین‌شده» یاد کرد. این فیلم به خوبی نقش شبکه‌های اجتماعی در قشر جوان را نشان می‌دهد و به برخی از آثار تخریبی آن می‌پردازد.

فرم مستند نیز نسبت به شبکه های اجتماعی بی‌تفاوت نبوده و آثار قابل قبولی در این حوزه سینما قابل تماشا است. یکی از مهم‌ترین مستندهای موجود، «معضل اجتماعی» است. در این مستند با کارمندان سابق گوگل و فیس‌بوک و… گفتگو می‌شود و مسیرهای درست و اشتباه مدیران شبکه‌های اجتماعی به بحث گذاشته می‌شود. در خط روایی مستند نیز قصه جالبی درباره نحوه استفاده از شبکه‌های اجتماعی بیان می‌شود.

در مجموع می‌توان توجه سینمای سایبرپانک به شبکه‌های اجتماعی را در سه مضمون اصلی خلاصه کرد:

• نقد و پذیرش هم‌زمان: در فیلم‌های سینمایی سایبرپانکی اگرچه نقدها و بدبینی‌های شدیدی نسبت به شبکه‌های اجتماعی روایت می‌شود، اما در عین حال این شبکه‌های اجتماعی به عنوان بستری برای تعاملات اجتماعی، دوست‌یابی، برندینگ شخصی، مشهور شدن و… پذیرفته می‌شود. یکی از مهمترین دلایل اخذ این رویه نیز به جایگاه شبکه‌های اجتماعی در زندگی ما برمی‌گردد. در حال حاضر نمی‌توان از شبکه‌های اجتماعی استفاده نکرد و در عین حال نمی‌توان برخی از معایب و آسیب‌های آن را ندیده گرفت.
• شهرت‌های چنددقیقه‌ای: فیلم‌های سایبرپانکی عمدتا به مساله فرهنگ شهرت و مسائل پیرامونی آن مانند سلبریتی‌ها، واینرها، بلاگرها، اینفلوئنسرها و… می‌پردازند و نگاه‌های چندجانبه به شهرت دارند. در این فیلم‌ها معمولا به مخاطبان تذکر داده می‌شود که شهرت در شبکه‌های اجتماعی شاید سخت به دست نیاید، اما معمولا پایدار نیست. ضمن اینکه وضعیت روانی و حیات اجتماعی این افراد را نیز به صورت موشکافانه نشان می‌دهند.
• اعتماد و امنیت: در این فیلم‌ها ژانر تریلر و ترسناک و هم‌چنین نگاه‌های انتقادی غلبه دارد و یکی از مسائلی که معمولا مورد پرداخت قرار می‌گیرد، اعتماد و امنیت است. در شبکه‌های اجتماعی اعتماد به دیگران و حفظ امنیت (چه در عرصه سایبری و چه در زندگی فردی) مورد چالش است و می‌تواند منجر به مخاطرات زیادی شود.

نکته مهم درباره شبکه های اجتماعی و حضور آن در سینما سایبرپانک این است که فیلم‌های تولید شده در این‌باره نسبت به موضوعات دیگر به قدر کافی زیاد بوده و احتمالا با توجه به وضعیت در رسانه‌تنیدگی جوامع، این موضوع بیش از پیش نیز محل بررسی در فیلم‌های سینمایی قرار بگیرد.